Γράφει η Εριφύλη Γιαννάκα,
Νομικός του Συμβουλευτικού Κέντρου
Η σεξουαλική παρενόχληση είναι ένα νέο όνομα που περιγράφει ένα παλαιό φαινόμενο, καθώς η ανάδυσή του μέσα από τις «δομές της σιωπής» είναι μια πρόσφατη διαδικασία. Η σεξουαλική παρενόχληση είναι μια μορφή έμφυλης βία, η οποία περιλαμβάνει συμπεριφορά που βασίζεται στο φύλο και είναι ανεπιθύμητη, προσβλητική και παραβιάζει την ανθρώπινη αξιοπρέπεια. Ιστορικά, το φαινόμενο της σεξουαλικής παρενόχλησης στον εργασιακό χώρο το συναντάμε σε βάθος χρόνου, καθώς αντικατοπτρίζει την υποδεέστερη θέση της γυναίκας στην ιεραρχία της εργασίας, αφού αρκετά συχνά έχει υποστεί παρενόχληση ως το τίμημα της ένταξής της στην επαγγελματική ζωή.
Υπάρχουν πολλοί ορισμοί για τη σεξουαλική παρενόχληση. Ωστόσο είναι προτιμότερο να δοθεί ορισμός που περιλαμβάνεται στο εθνικό θεσμικό πλαίσιο. Έτσι ως σεξουαλική παρενόχληση ορίζεται οποιαδήποτε μορφή ανεπιθύμητης λεκτικής, ψυχολογικής ή σωματικής συμπεριφοράς σεξουαλικού χαρακτήρα, με αποτέλεσμα την προσβολή της προσωπικότητας ενός προσώπου, ιδίως με τη δημιουργία εκφοβιστικού, εχθρικού, εξευτελιστικού, ταπεινωτικού ή επιθετικού περιβάλλοντος γύρω από αυτό (Ν. 4604/2019).
Η σεξουαλική παρενόχληση μπορεί να υφίσταται σε μια πλειάδα περιπτώσεων και συνθηκών, καθώς δεν αφορά μόνο το γυναικείο φύλο, ωστόσο είναι δεδομένο ότι οι γυναίκες πλήττονται δυσανάλογα. Σύμφωνα με το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο το 90% των περιπτώσεων των θυμάτων τέτοιων συμπεριφορών είναι γυναίκες και μόλις το 10% άντρες. Ο θύτης (ή οι θύτες) μπορεί να είναι προϊστάμενος, υφιστάμενος, συνεργάτης, συνάδελφος ή να μην έχει θέση εργασίας στο χώρο που εργάζεται το θύμα (οπότε μιλάμε για παρενόχληση από τρίτα μέρη).
Στον «κόσμο της εργασίας» περιλαμβάνονται:
- Ο χώρος εργασίας (δημόσιοι και ιδιωτικοί χώροι όπου οι εργαζόμενοι παρέχουν εργασία, κάνουν διάλειμμα, χώροι ατομικής υγιεινής, αποδυτηρίων ή καταλυμάτων),
- οι μετακινήσεις (από και προς την εργασία), τα επαγγελματικά ταξίδια, η εκπαίδευση, καθώς και οι κοινωνικές δραστηριότητες που σχετίζονται με την εργασία,
- οι επικοινωνίες που σχετίζονται με την εργασία, συμπεριλαμβανομένων εκείνων που πραγματοποιούνται μέσω τεχνολογιών πληροφορικής και επικοινωνίας.
Το θύμα δεν χρειάζεται να έχει υποστεί οικονομική ζημιά ή να έχει απολυθεί, ενώ από αυτή τη συμπεριφορά μπορεί να θίγονται και άλλα άτομα. Κλειδί στην αναγνώριση της σεξουαλικής παρενόχλησης αποτελεί η ύπαρξη ανεπιθύμητης συμπεριφοράς που θίγει το εργαζόμενο άτομο.
Ενδεικτικά παραδείγματα σεξουαλικά παρενοχλητικών συμπεριφορών: Ανεπιθύμητα αιτήματα για ραντεβού, ανεπιθύμητη επαφή ή αγγίγματα, ξεμονάχιασμα, επίμονη παρακολούθηση εντός και εκτός εργασιακού χώρου (stalking), σεξουαλικά αδέξια σχόλια ή αστεία, προσβολές και πειράγματα σεξουαλικού περιεχομένου, αδιάκριτες και επίμονες ερωτήσεις για την προσωπική ζωή ενός ατόμου, προσβλητικά ή/και επιθετικά μηνύματα μέσω e-mail, τηλεφώνου ή επιστολών κ.ά.
Συμπεριφορές που βασίζονται σε αμοιβαία έλξη, φιλία και σεβασμό ΔΕΝ συνιστούν σεξουαλική παρενόχληση. Εάν η επαφή μεταξύ των ατόμων είναι συναινετική και ευπρόσδεκτη και από τα δύο μέρη, τότε ΔΕΝ συνιστά σεξουαλική παρενόχληση.
Οι επιπτώσεις
Οι επιπτώσεις της σεξουαλικής παρενόχλησης στο χώρο εργασίας είναι πολυεπίπεδες και δεν εντοπίζονται μόνο στα άτομα που την υφίστανται, αλλά και σε άτομα που εμμέσως εμπλέκονται με το φαινόμενο.
Το κόστος της σεξουαλικής παρενόχλησης:
1.Στα ΘΥΜΑΤΑ: Ψυχολογική επιβάρυνση (ταπείνωση, μειωμένα κίνητρα, απώλεια αυτοεκτίμησης), αλλαγές στη συμπεριφορά (απομόνωση), στρες που συνδέεται με σωματική ή ψυχική ασθένεια, κατάχρηση φαρμάκων και αλκοόλ, θύματα που χάνουν ευκαιρίες σταδιοδρομίας, εγκαταλείπουν την εργασία τους ή αυτοκτονούν.
2.Στους ΕΡΓΟΔΟΤΕΣ: Μειωμένη παραγωγικότητα της επιχείρησης εξαιτίας των επιπτώσεων στην ομαδική εργασία, της έλλειψης κινήτρων και της αύξησης των απουσιών, δυσκολία ανεύρεσης υποψηφίων για θέσεις εργασίας εξαιτίας φόβου για σεξουαλική παρενόχληση, παρεμπόδιση της προόδου και της καινοτομίας εντός της επιχείρησης εξαιτίας της έλλειψης εμπιστοσύνης και του ομαδικού πνεύματος.
3.Στην ΚΟΙΝΩΝΙΑ: Κόστος μακροπρόθεσμης αποκατάστασης για την επανένταξη των θυμάτων, επίδομα ανεργίας και κόστος επιμόρφωσης, επίδομα στήριξης για άτομα με μειωμένη ικανότητα εργασίας, δαπάνες νομικής και ποινικής δικαιοσύνης, υπονόμευση της πρόσβασης των γυναικών σε υψηλές και καλά αμειβόμενες θέσεις εργασίας, παραδοσιακά ανδροκρατούμενες.
Θεσμικό πλαίσιο
Το θεσμικό πλαίσιο στην Ελλάδα για την πρόληψη, αντιμετώπιση και καταπολέμηση όλων των μορφών συμπεριφοράς βίας και παρενόχλησης στην εργασία, συμπεριλαμβανομένης της παρενόχλησης λόγω φύλου και της σεξουαλικής παρενόχλησης, ρυθμίζεται και εξειδικεύεται, πλέον των υπόλοιπων νόμων και οδηγιών, κυρίως με τον Νόμο 4808/2021 και ειδικότερα με το Μέρος ΙΙ του εν λόγω νόμου, με τίτλο «Υιοθέτηση μέτρων και ρυθμίσεις για την παρενόχληση και τη βία στην εργασία». Ο Νόμος προβλέπει γενικές υποχρεώσεις, οι οποίες δεσμεύουν όλες τις επιχειρήσεις, ανεξάρτητα από τον αριθμό των ατόμων που απασχολούνται σε αυτές. Πλέον αυτών, προβλέπεται, αποκλειστικά για τις επιχειρήσεις που απασχολούν περισσότερα από είκοσι (20) άτομα, η υποχρέωση υιοθέτησης δύο αυτοτελών πολιτικών: Η πρώτη αφορά την καταπολέμηση της βίας και παρενόχλησης και η δεύτερη τη διαχείριση των εσωτερικών καταγγελιών.
Οι δύο αυτές πολιτικές εξειδικεύονται με την Υπουργική Απόφαση 82063/2021, στην οποία περιλαμβάνονται υποδείγματα πολιτικής και οδηγίες προς τις επιχειρήσεις με προσωπικό μεγαλύτερο από είκοσι (20) άτομα.
Το Μέρος ΙΙ του Ν. 4808/2021 είναι εναρμονισμένο με το περιεχόμενο της Σύμβασης 190 της Διεθνούς Οργάνωσης Εργασίας «Για την εξάλειψη της βίας και παρενόχλησης στον κόσμο της εργασίας». Η κύρωση της συγκεκριμένης σύμβασης αποτελεί άλλωστε το Μέρος Ι του εν λόγω Νόμου.
Ιδιαίτερη αναφορά και μνεία πρέπει να γίνει ότι στον ίδιο νόμο προβλέπονται ενισχυμένες αρμοδιότητες του Σώματος Επιθεώρησης Εργασίας (ΣΕΠΕ) σε περίπτωση επικείμενου κινδύνου ζωής, υγείας ή ασφάλειας των εργαζομένων από τέτοια περιστατικά.
Μέτρα αντιμετώπισης του φαινομένου
Δύο είναι οι βασικές κατηγορίες στις οποίες διακρίνονται τα μέτρα που μπορεί να λάβει ένας εργοδότης/φορέας/επιχείρηση, για να αντιμετωπίσει το φαινόμενο της σεξουαλικής παρενόχλησης στο χώρο εργασίας:
- Μέτρα πρόληψης για τη μείωση του κινδύνου εκδήλωσης βίαιων και σεξουαλικά παρενοχλητικών συμπεριφορών.
- Μέτρα αποκατάστασης για την αποτελεσματική διαχείριση των περιστατικών βίας και παρενόχλησης που λαμβάνουν χώρα εντός του εργασιακού περιβάλλοντος.
Το σημαντικότερο όλων είναι το προσωπικό να λάβει την πληροφόρηση ότι σε περίπτωση που ένα πρόσωπο θίγεται από περιστατικό βίας και παρενόχλησης στην εργασία του έχει:
- Δικαίωμα δικαστικής προστασίας,
- προσφυγής, υποβολής καταγγελίας και αίτησης για διενέργεια εργατικής διαφοράς στην Επιθεώρηση Εργασίας, στο πλαίσιο των κατά νόμο αρμοδιοτήτων της,
- αναφοράς στο Συνήγορο του Πολίτη, στο πλαίσιο των κατά νόμο αρμοδιοτήτων του,
- καταγγελίας εντός της επιχείρησης, σύμφωνα με την πολιτική διαχείρισης των καταγγελιών.
Σε κάθε περίπτωση, όταν προκύπτει αναφορά ή καταγγελία τέτοιας συμπεριφοράς εντός της επιχείρησης, το θιγόμενο πρόσωπο διατηρεί κάθε δικαίωμά του να προσφύγει σε κάθε αρμόδια αρχή.
Η ποινικοποίηση της εν λόγω συμπεριφοράς δεν θα λύσει ως διά μαγείας ένα υπαρκτό πρόβλημα, που η ίδια η κοινωνία στην πλειονότητά της αντιμετωπίζει με μία ένοχη σιωπή, αν όχι με μία ιδιότυπη ανοχή. Η ποινικοποίηση όμως θα θέσει τα όρια της απαγόρευσης και αυτά της εγγύησης του δικαιώματος σε εργασιακές σχέσεις απαλλαγμένες από συμπεριφορές που προσβάλλουν την αξιοπρέπεια του ανθρώπου.
Η βία και παρενόχληση στην εργασία αποτελεί κεφαλαιώδους σημασίας ζήτημα, η αποτελεσματική αντιμετώπιση του οποίου συνιστά αναγκαία προϋπόθεση, όχι μόνο για την ομαλή και παραγωγική λειτουργία της επιχείρησης, αλλά και για την προαγωγή ευρύτερων κοινωνικών στόχων, όπως είναι η καταπολέμηση των κάθε μορφής διακρίσεων, ο σεβασμός στη διαφορετικότητα και η διασφάλιση στην αξιοπρέπεια των ατόμων στην επιχείρηση.
