Μάκης Αξιώτης
- Φυσιοκρατικές παραστάσεις δίπλα στην αυστηρή Ορθόδοξη Αγιογραφία
Οι επιχειρήσεις διαχρονικής Λογοκρισίας της ελεύθερης έκφρασης της τέχνης, διαχρονικά, από τους λαϊκίστικους «γνωστούς ομίλους» της παραεκκλησιαστικής μάζας, που πάει αντάμα με ακραίες πολιτικές ιδεολογίες, έβγαλαν από το αρχείο μου αυτά τα ντοκουμέντα, που ίσως προκαλέσουν την μήνιν των «υπογείως συγκοινωνούντων αυτών ομάδων» και δούμε και την ιαχή «Ξύστε τα Τέμπλα». Συγκεκριμένα για το ντοκυμαντέρ «αδέσποτα κορμιά» της Ελίνας Ψύκου (Μάρτιος του 23), και του Πολυφωνικού Έργου, στο Εθνικό Θέατρο, «στο σώμα της» τώρα, εκκλησιαστικοί και πολιτικοί κύκλοι, «μαίνονται» δήθεν κατά του «δικαιώματος αυτοδιάθεσης του γυναικείου σώματος», με την ελεύθερη παρουσίαση όλων των φυσιολογικών του μερών, στον 21ο πια αιώνα. Βέβαια η άποψή μου (που κατά καιρούς έχει γραφεί σ’ αυτήν εδώ (την πολιτική μου στήλη) είναι ότι η Δημοκρατία προστατεύει την ελεύθερη έκφραση της τέχνης και επιτρέπει την όποια γραπτή αντίθεση! Η παρεμπόδιση της έκφρασης αντιβαίνει στο δικαίωμά μου να γίνομαι κοινωνός της σαν πολίτης από «ΑΥΤΟΚΛΗΤΟΥΣ» προστάτες του μυαλού μου!!!
Η ιστορία «των τέμπλων» ξεκίνησε σε μια μου επίσκεψη, το 1990, στον Μεσαιωνικό Οικισμό Άγιο Γάλας, στην βόρεια Χίο. Εκεί, χαμηλότερα, βρίσκεται η Παναγιά η Αγιογαλούσαινα», βυζαντινού ρυθμού, η οποία συνεχίζεται με άλλο ναό, λαξευμένο στο βράχο και αυτός με τα δύο σπήλαια με την Νεολιθική κατοίκηση. Τότε είδα στο τέμπλο του ναού (19ος αι.), δίπλα στις ασκητικές εικόνες της Βυζαντινής αγιογραφίας, το ανάγλυφο γυμνόστηθο γυναικείο σώμα! Συγκεκριμένα το πιο εντυπωσιακό ήταν οι έξη γυμνόστηθες γυναικείες μορφές, στην δεύτερη σειρά του βημόθυρου. Γυρίζοντας στη Λέσβο, δημοσίευσα σε δύο συνέχειες στον τοπικό τύπο αυτή την εμπειρία. Πέρασαν τα χρόνια και κάποτε βρήκα ότι οι ανάγλυφες αυτές γυμνόστηθες μορφές, με προτεταμένη κοιλιά, υπήρχαν και στην εκκλησία του χωριού μου, στον Ταξιάρχη του Παππάδου Γέρας (του1838) και μάλιστα στο τέμπλο που κληρονόμησε από τον προηγούμενο ναό του 18ου αι.
Η Λέσβος είναι γεμάτη από τις υπέροχες ξυλόστεγες τρίκλιτες βασιλικές του 19ου κύρια, αλλά και του 18ου αι. Επίσης μερικές Βυζαντινού ρυθμού. Φιλοξενούν ξυλόγλυπτα τέμπλα άριστης τέχνης, διάτρητα ή μη και ορισμένα επίχρυσα με παραστάσεις της εκκλησιαστικής ιστορίας, φυτικό και ζωικό διάκοσμο. Δύο είναι μικτά (ξύλο-μάρμαρο) και ορισμένα μαρμάρινα, όπως αυτό της Αγίας Βαρβάρας Παμφίλων, του 19ου αι., έργο του πατέρα Γιάννη και του Αδελφού Νικόλα του Γιαννούλη Χαλεπά, που έφτιαχναν την ίδια περίοδο το τέμπλο της Παναγιάς, στα Αλάτσατα της Μικράς Ασίας.
Οι γυμνόστηθες μορφές με εγκυμονούσα συνήθως κοιλιά, την οποία η μορφή υποβαστάζει με τα χέρια της, συνήθως βρίσκονται στα «επίκρανα» των κιονίσκων που υπάρχουν ανάμεσα στις εικόνες, στα τόξα και στηρίζουν τα υπερκείμενα διαζώματα. Μοιάζουν με τις «καρυάτιδες» του Ερεχθείου. Επίσης σε επιμήκεις κατασκευές, όπως στην κορυφή των βημόθυρων! Πιστεύω πως υποσημαίνουν την μητρότητα της «Παρθένου», αλλά στο βάθος ίσως να είναι παγανιστικά κατάλοιπα της χαμένης στο χρόνο μητριαρχικής περιόδου, των φυσιοκρατικών παραστάσεων της γονιμότητας, από τα παλαιολιθικά ειδώλια των Αφροδιτών των 30 χιλ. ετών, την γυμνόστηθη Μινωική θεά των όφεων, τα Κυκλαδικά γυναικεία ειδώλια και την «παρθένο» Αρτέμιδα της Εφέσου με τους πολλαπλούς μαστούς. Δάνεια με χαμένη την αρχή τους στο χρόνο, επάνω στα τέμπλα της Χριστιανικής, αυστηρής Ορθοδοξίας, δίπλα στις «λιτές, δυσδιάστατες μορφές» των εικόνων της. Σε μια πρόχειρη έρευνα διαπίστωσα σε τουλάχιστον πέντε ναούς, στα τέμπλα και στην κεφαλή των βημόθυρων, τις γυμνόστηθες μορφές.
Είναι βέβαια γνωστό, ότι σύμφωνα με τα γραφόμενα του περιηγητή, των αρχών του 18ου αι. Tournefort, για τις γυναίκες της Λέσβου «η ενδυμασία και η κόμμωσή τους είναι πιο σεμνές (από της Μήλου και Κιμώλου), αλλά αποκαλύπτουν υπερβολικά το στήθος. Αυτό φαίνεται και στο σχέδιο που παρουσιάζει!* Φαίνεται πως το γυναικείο στήθος, αυτή την εποχή, «δεν είχε καταχωρηθεί» σαν σεξουαλικό υπονοούμενο, αλλά μόνον σαν μέρος του μητρικού θηλασμού!
Ένα άλλο τμήμα του τέμπλου, που έχει ενδιαφέρον για την αναφορά τούτη, είναι οι παραστάσεις, στα μικρά θωράκια, δηλαδή στις ξύλινες πλάκες που βρίσκονται ακριβώς κάτω από τις εικόνες. Εδώ μας ενδιαφέρει η αναπαράσταση των πρωτοπλάστων, οι οποίοι βρίσκονται κάτω από την μηλιά και φαίνεται το φίδι που δίνει στην Εύα το μήλο της «αμαρτίας»! Οι πρωτόπλαστοι θάπρεπε κανονικά να είναι ολόγυμνοι (Αδαμιαία περιβολή), αφού δεν είχε τελεστεί η «αμαρτία» και η εμφάνιση της σεμνοτυφίας! Έχουν ενδιαφέρον εδώ οι λύσεις που έδιναν οι λαϊκοί ξυλογλύπτες, στα δύο σώματα! 1. Εμφανίζεται γυμνόστηθη η Εύα με ύφασμα στα γεννητικά όργανα και γυμνός ο Αδάμ. 2. Εμφάνιση του άνω μισού σώματος και γυμνόστηθη η Εύα. 3. Ντυμένοι τελείως και οι δύο (στον ίδιο ναό γυμνόστηθες «καρυάτιδες». 4. Φύλλα συκής στα γεννητικά όργανα και γυμνόστηθη η Εύα. 5. Τα γεννητικά όργανα καλύπτονται από τις παλάμες και γυμνόστηθη η Εύα. 6. Και τέλος, η πιο τολμηρή παράσταση με την Εύα να τρώει το μήλο καλύπτοντας τους μαστούς με εμφανή τα γεννητικά όργανα και των δύο.
Σίγουρα, μια πιο μαζική έρευνα θα έδειχνε την διάσταση της αυστηρότητας της ορθοδοξίας με τις απόψεις και πρακτικές των λαϊκών μαστόρων, στις ξυλόγλυπτες παραστάσεις. Είναι αυτά που «λανθάνουν» στα άδυτα της τέχνης, γιατί δεν είναι χρήσιμα στην σκοπιμότητα που εξυπηρετεί ευκαιριακά ή και μόνιμα θέσεις μισαλλοδοξίας, μεταφυσικής ακαμψίας αλλά και λαϊκίστικης και πιο επικίνδυνης στη πράξη, επιθετικής πρακτικής, που εξυπηρετεί τον ακροδεξιό μισανθρωπισμό! Να μη ξεχνάμε και την Παναγιά την Γαλατούσα, που θηλάζει τον «Χριστό της Αγάπης».
*.Joseph Pitton de Tournefort: Ταξίδι στην Κρήτη και τις Νήσους του Αρχιπελάγους 1704.
