του Παράσχου Μανιάτη*
Η ευλογιά των προβάτων και αιγών (SPGP) είναι ιογενής νόσος των μικρών μηρυκαστικών, με υψηλή μεταδοτικότητα και σημαντική θνησιμότητα στα νεαρά ζώα. Προκαλεί πυρετό, λεμφαδενοπάθεια και χαρακτηριστικές δερματικές βλάβες. Ο ιός της οικογένειας Capripoxvirus επιβιώνει για μεγάλα διαστήματα στο περιβάλλον και η Ευρωπαϊκή Ένωση την ταξινομεί στην Κατηγορία Α, γεγονός που επιβάλλει άμεσα και αυστηρά μέτρα εκρίζωσης. Από το καλοκαίρι του 2024 η Ελλάδα βίωσε εκτεταμένη επιζωοτία με σοβαρές οικονομικές και κοινωνικές επιπτώσεις. Το παρόν κείμενο συνοψίζει τα βασικά δεδομένα και τα πιο συχνά ερωτήματα, με στόχο την καθαρή ενημέρωση χωρίς περιττές λεπτομέρειες.
Ποια είναι η έκταση των απωλειών και ποιες περιοχές έχουν πληγεί περισσότερο;
Από τον Αύγουστο του 2024 έως τον Αύγουστο του 2025 καταγράφηκαν εκατοντάδες εστίες σε πάνω από χίλιες εκτροφές. Η αναγκαστική θανάτωση οδήγησε σε απώλεια άνω των διακοσίων εξήντα χιλιάδων ζώων, δηλαδή περίπου 5%-6% του εθνικού ζωικού κεφαλαίου, με ορισμένες εκτιμήσεις να ανεβάζουν τις συνολικές απώλειες (άμεσες και έμμεσες) ακόμη υψηλότερα. Η Θεσσαλία επλήγη δυσανάλογα, λόγω πυκνότητας εκτροφών, κλιματικών συνθηκών και εκτεταμένων μετακινήσεων. Σε κάθε εστία εφαρμόζονται ζώνες: προστασίας (5 χλμ.), επιτήρησης (20 χλμ.) και απαγόρευσης (40 χλμ.), με απαγορεύσεις μετακινήσεων ζώων, προϊόντων και οχημάτων, ενισχυμένους ελέγχους και ιχνηλάτηση επαφών.
Γιατί δεν εφαρμόζεται εμβολιασμός στην Ελλάδα;
Οι αρμόδιες αρχές επικαλούνται πέντε βασικούς λόγους: (α) Κανονισμοί ΕΕ: ως νόσος Κατηγορίας Α, η εκρίζωση βασίζεται στη γρήγορη θανάτωση, ενώ ο εμβολιασμός επιτρέπεται μόνο κατόπιν ειδικής άδειας και υπό αυστηρά πρωτόκολλα. (β) Αποτελεσματικότητα: τα διαθέσιμα εμβόλια προσφέρουν προστασία περίπου 50%-60%, ποσοστό ανεπαρκές για τον έλεγχο μιας τόσο μεταδοτικής νόσου όπου στόχος είναι ανοσία κοντά στο 90%. (γ) Απουσία τεστ DIVA: δεν υπάρχει διαγνωστική δοκιμή που να διακρίνει εμβολιασμένα από μολυσμένα ζώα· θετικά δείγματα θα οδηγούσαν εκ των πραγμάτων σε σφαγή. (δ) Κίνδυνος για το εμπόριο: εμβολιασμός μεγάλης κλίμακας θα στερούσε το καθεστώς «ελεύθερης χώρας», επηρεάζοντας εξαγωγές φέτας, γιαουρτιού και άλλων προϊόντων. (ε) Πόροι: θα απαιτούνταν εκατομμύρια δόσεις, ψυκτική αλυσίδα, προσωπικό και οργάνωση που σήμερα δεν επαρκούν. Παρά τα παραπάνω, κτηνοτροφικοί φορείς ζητούν στοχευμένο εμβολιασμό με εμβόλια οζώδους δερματίτιδας που ενδέχεται να παρέχουν διασταυρούμενη προστασία.
Είναι ασφαλή για κατανάλωση το γάλα και το κρέας από μολυσμένες περιοχές ή από εμβολιασμένα ζώα;
Ναι. Η ευλογιά των αιγοπροβάτων δεν είναι ζωοανθρωπονόσος. Ο ιός δεν προσβάλλει τον άνθρωπο και καταστρέφεται με θερμική επεξεργασία. Γάλα που έχει παστεριωθεί και κρέας που έχει μαγειρευτεί πλήρως είναι ασφαλή. Το ίδιο ισχύει για προϊόντα από εμβολιασμένα ζώα. Οι κύριες συνέπειες εντοπίζονται στο εμπόριο: Ορισμένες χώρες θέτουν περιορισμούς σε προϊόντα από περιοχές με εμβολιασμό ή ενεργές εστίες, προκαλώντας οικονομικές πιέσεις χωρίς να υφίσταται κίνδυνος για τη δημόσια υγεία.
Πόσο αποτελεσματικά είναι τα διαθέσιμα εμβόλια;
Η εμπειρία δείχνει προστασία που κυμαίνεται στο 50%-60%, με διαφοροποιήσεις ανά στέλεχος και ποιότητα σκευασμάτων. Για να ανακοπεί μια τόσο μεταδοτική νόσος, χρειάζεται πρακτικά υψηλή κάλυψη με εμβόλια πολύ μεγαλύτερης αποτελεσματικότητας. Ελλείψει DIVA, ακόμη και ένα αποτελεσματικό εμβόλιο θα δημιουργούσε δυσκολίες στην επιτήρηση: δεν θα ξεχώριζε αν ένα θετικό αποτέλεσμα οφείλεται σε φυσική λοίμωξη ή σε εμβολιασμό, με συνέπεια αβεβαιότητα στις αποφάσεις για σφαγή ή άρση περιορισμών.
Πότε προβλέπεται εμβολιασμός και πότε θανάτωση;
Το βασικό πρωτόκολλο προβλέπει άμεση θανάτωση όλων των ζώων της προσβεβλημένης εκτροφής, ιδανικά εντός 48 ωρών από την επιβεβαίωση. Η ΕΕ ορίζει τρεις μορφές εμβολιασμού: Κατασταλτικό (μετά την εμφάνιση κρούσματος), προστατευτικό (σε δακτύλιο γύρω από εστία) και προληπτικό (σε περιοχές υψηλού κινδύνου). Η εφαρμογή τους προϋποθέτει λεπτομερή ιχνηλασιμότητα, αυστηρά κριτήρια και ειδική έγκριση σε εθνικό και ευρωπαϊκό επίπεδο. Στην Ελλάδα δεν εφαρμόζονται επί του παρόντος. Η επανεισαγωγή ζώων επιτρέπεται μόνο μετά από σχολαστική απολύμανση εγκαταστάσεων και παρέλευση αρκετών μηνών, επειδή ο ιός μπορεί να παραμένει σε επιφάνειες και οργανικό υλικό.
Τι αποζημιώσεις λαμβάνουν οι κτηνοτρόφοι; Είναι επαρκείς;
Υπάρχουν καθορισμένα ποσά ανά κατηγορία ζώου: Ενδεικτικά, 250 € ανά καθαρόαιμο πρόβατο/αίγα, 220 € για μικτής φυλής, 500 € για καθαρόαιμους κριούς/τράγους αναπαραγωγής και 320 € για ζώα αναπαραγωγής μικτής φυλής. Οι αποζημιώσεις προέρχονται από εθνικούς πόρους και στόχος είναι να καταβάλλονται γρήγορα. Πολλοί κτηνοτρόφοι ωστόσο τις θεωρούν ανεπαρκείς: Δεν αντανακλούν τη γενετική πρόοδο και τη μακρόχρονη επιλογή των κοπαδιών, ούτε την απώλεια παραγωγής σε γάλα, κρέας και μαλλί. Επιπλέον, καθυστερήσεις στις πληρωμές επιβαρύνουν τη ρευστότητα, ενώ η απώλεια ζωικού κεφαλαίου απαιτεί χρόνο και κεφάλαια για ανασύσταση.
Υπάρχει κίνδυνος επαναμόλυνσης μετά τη θανάτωση και την απολύμανση;
Ναι, και μάλιστα σημαντικός. Ο ιός παρουσιάζει αξιοσημείωτη περιβαλλοντική ανθεκτικότητα. Αν η απολύμανση δεν είναι σχολαστική (χώροι, εργαλεία, οχήματα, ρουχισμός), το νέο κοπάδι διατρέχει κίνδυνο επαναμόλυνσης. Επιπλέον, οι καθυστερήσεις στις διαδικασίες σφαγής, η έλλειψη επαρκούς προσωπικού και τα κενά στην ιχνηλάτηση μπορεί να επιτρέψουν στον ιό να κυκλοφορεί σιωπηρά. Απαιτείται αυστηρή τήρηση βιοασφάλειας (έλεγχος εισόδου, απολύμανση, καθαρισμός, απομόνωση νεοεισερχόμενων, έλεγχος μετακινήσεων) και συνεχής επιτήρηση κλινικών σημείων.
Πώς αντιμετωπίζεται η νόσος σήμερα στην Ελλάδα;
Το Εθνικό Σχέδιο Έκτακτης Ανάγκης περιλαμβάνει άμεση θανάτωση και υγειονομική ταφή των ζώων της μολυσμένης μονάδας, οριοθέτηση ζωνών με απαγορεύσεις και αυξημένους ελέγχους, επαναλαμβανόμενες απολυμάνσεις υποδομών και δρόμων, καθώς και ενημέρωση των κτηνοτρόφων για εφαρμογή βιοασφάλειας. Προβλέπεται εντατικοποίηση δειγματοληψιών, απομόνωση ύποπτων ζώων και τεκμηριωμένη ιχνηλάτηση, ενώ συνεργεία αστυνόμευσης συνδράμουν στην επιβολή των μέτρων. Οι αρχές δίνουν έμφαση στη γρήγορη επιβεβαίωση εργαστηριακών αποτελεσμάτων ώστε να περιοριστεί ο χρόνος διάδοσης.
Στο επίπεδο της εκτροφής, πρακτικές όπως ο σαφής διαχωρισμός «καθαρών» και «βρόμικων» ζωνών, η τήρηση βιβλίου επισκεπτών, η χρήση αφιερωμένου ρουχισμού/υποδημάτων, η απολύμανση τροχών/εργαλείων στην είσοδο, η καραντίνα νεοεισερχόμενων για τουλάχιστον 21 ημέρες, η αποκομιδή αποβλήτων με ασφαλή τρόπο και η αποθήκευση ζωοτροφών μειώνουν ουσιαστικά τον κίνδυνο. Κρίσιμη είναι επίσης η αυστηρή τήρηση σήμανσης ζώων (ενώτια), η σωστή τήρηση μητρώων και η έκδοση συνοδευτικών εγγράφων για κάθε μετακίνηση, ώστε η ιχνηλασιμότητα να είναι πλήρης.
Γιατί συνεχίζεται η εξάπλωση παρά τα μέτρα;
Η επιμονή της νόσου οφείλεται σε συνδυασμό παραγόντων: Ανεπαρκές μητρώο ζώων και μετακινήσεων, που δυσκολεύει την ιχνηλάτηση· υποστελέχωση κτηνιατρικών υπηρεσιών, που καθυστερεί ελέγχους, σφαγές και απολυμάνσεις· γραφειοκρατικές καθυστερήσεις στις αποζημιώσεις και στην αντικατάσταση κοπαδιών· πρακτικές δυσκολίες στην επιβολή περιορισμών σε ορεινές/απομακρυσμένες περιοχές· και παραβιάσεις των απαγορεύσεων από μερίδα παραγωγών. Προστίθενται εποχικοί παράγοντες (συγκεντρώσεις ζώων, μετακομίσεις) που αυξάνουν τις επαφές, καθώς και πιθανές «σιωπηρές» εστίες που δεν δηλώνονται εγκαίρως από φόβο απωλειών.
Ποια είναι η στάση της Ευρωπαϊκής Ένωσης απέναντι στην κρίση;
Η ΕΕ διατηρεί σταθερή θέση: Ο εμβολιασμός μπορεί να εγκριθεί μόνο υπό αυστηρούς όρους, με πλήρη ιχνηλασιμότητα και συγκεκριμένο επιχειρησιακό σχέδιο. Υφίσταται ευρωπαϊκή τράπεζα εμβολίων για επείγουσα χρήση, αλλά η βασική στρατηγική παραμένει η γρήγορη εκρίζωση μέσω θανάτωσης, ώστε τα κράτη-μέλη να διατηρούν το υγειονομικό τους καθεστώς και την πρόσβαση στις αγορές. Η Ελλάδα, στο παρόν στάδιο, δεν έχει θέσει σε εφαρμογή πρόγραμμα εμβολιασμού μεγάλης κλίμακας, εστιάζοντας στην επιτήρηση, στην καταστολή εστιών και στη διατήρηση της εμπορικής αξιοπιστίας.
Υπάρχει κίνδυνος για τον άνθρωπο από την ευλογιά των αιγοπροβάτων;
Όχι. Ο ιός δεν είναι παθογόνος για τον άνθρωπο και δεν μεταδίδεται μέσω κατανάλωσης προϊόντων. Με την προϋπόθεση της τυπικής θερμικής επεξεργασίας (παστερίωση, πλήρες ψήσιμο), το γάλα και το κρέας είναι ασφαλή. Οι πιθανές επιπτώσεις αφορούν τιμές και διαθεσιμότητα προϊόντων λόγω συρρίκνωσης ζωικού κεφαλαίου, περιορισμών μετακινήσεων και αυξημένου κόστους συμμόρφωσης στις εκτροφές.
Συμπεράσματα και προκλήσεις
Η επιζωοτία ανέδειξε χρόνια κενά: Αποσπασματικό μητρώο ζώων, ελλείψεις προσωπικού, καθυστερήσεις σε κρίσιμες διαδικασίες και ανομοιόμορφη εφαρμογή βιοασφάλειας. Η κρατική στρατηγική ευθυγραμμίζεται με την ΕΕ, προτάσσοντας τη θανάτωση αντί εμβολιασμού λόγω περιορισμένης αποτελεσματικότητας των διαθέσιμων εμβολίων, απουσίας DIVA και κινδύνων για το εμπόριο. Από την άλλη, κτηνοτροφικοί φορείς εισηγούνται στοχευμένο εμβολιασμό ως μέτρο μείωσης απωλειών, όπου τα επιδημιολογικά δεδομένα το δικαιολογούν.
Για βιώσιμο έλεγχο απαιτούνται: Ολοκληρωμένη ψηφιοποίηση και διασύνδεση μητρώων ζώων/μετακινήσεων, ενίσχυση των κτηνιατρικών υπηρεσιών με προσωπικό και εξοπλισμό, εξορθολογισμός αποζημιώσεων με γρήγορες πληρωμές, χρηματοδότηση βιοασφάλειας σε επίπεδο μονάδας, εκπαίδευση παραγωγών και αυστηρή εποπτεία στις ζώνες. Επιπλέον, χρειάζεται σχέδιο επανεκκίνησης των πληγεισών μονάδων με τεχνική υποστήριξη, ώστε να αποφευχθεί η ερημοποίηση κτηνοτροφικών περιοχών. Ακόμη και αν προκύψουν καλύτερα εμβόλια, χωρίς τις παραπάνω θεσμικές παρεμβάσεις ο κίνδυνος αναζωπύρωσης θα παραμένει.
Τελικός στόχος είναι ένα σύστημα που προλαμβάνει, εντοπίζει έγκαιρα και καταστέλλει γρήγορα τις εστίες, προστατεύοντας τα ζώα, το εισόδημα των παραγωγών και την ασφάλεια των τροφίμων, με διαφάνεια και εμπιστοσύνη σε όλη την αλυσίδα.
* Ο Παράσχος Μανιάτης είναι καθηγητής του Οικονομικού Πανεπιστημίου Αθηνών, κάτοχος 5 διδακτορικών διπλωμάτων από Σουηδικά και Αμερικανικά Πανεπιστήμια στους κλάδους: Logistics για Μηχανικούς, Μάνατζμεντ για Μηχανικούς, Οικονομικά & Χρηματοοικονομικά, Πολιτικές Επιστήμες & Δημόσιες Σχέσεις και Μαέστρος Μουσικής. Δίδαξε 41 χρόνια σε 9 δημόσια Πανεπιστήμια και 3 ιδιωτικά Πανεπιστήμια σε έξι χώρες
