Του Ευάγγελου Αξιώτη*
Τα Ομηρικά Έπη, η Ιλιάδα και η Οδύσσεια, δεν γεννήθηκαν σε μια στιγμή δημιουργίας, αλλά μέσα από μια μακραίωνη προφορική παράδοση που ξεκινά ήδη από τον 12ο αιώνα π.Χ., στους χρόνους της μυκηναϊκής παρακμής. Πριν καταγραφούν, οι ιστορίες για τον Τρωικό Πόλεμο και τις περιπλανήσεις του Οδυσσέα μεταδίδονταν από ραψωδούς, που τραγουδούσαν τα έπη με συνοδεία λύρας, χρησιμοποιώντας επαναλαμβανόμενους στίχους και εκφράσεις για να συγκρατούν το μέτρο και τη μνήμη.
Η μορφή που γνωρίζουμε σήμερα φαίνεται να σταθεροποιήθηκε γύρω στον 8ο αιώνα π.Χ., όταν η ελληνική αλφαβητική γραφή, εμπνευσμένη από το φοινικικό σύστημα, επέτρεψε για πρώτη φορά τη μεταγραφή της ποίησης σε μόνιμο κείμενο.
Από εκείνη τη στιγμή ξεκινά η μακρά ιστορική τους πορεία. Στην κλασική εποχή, τα Έπη αποτέλεσαν σχολικό ανάγνωσμα, θρησκευτική και πολιτική αναφορά, θεμέλιο της ελληνικής παιδείας. Τον 3ο αιώνα π.Χ., οι λόγιοι της Αλεξάνδρειας, όπως ο Ζηνόδοτος και ο Αρίσταρχος, επιμελήθηκαν και σχολίασαν το κείμενο, καθιερώνοντας την «επίσημη» εκδοχή του. Κατά τους βυζαντινούς χρόνους, οι μοναχοί και οι δάσκαλοι διασώζουν τα έργα σε χειρόγραφα, ενώ με την αναγέννηση και την τυπογραφία τα Έπη διαδίδονται εκ νέου στην Ευρώπη, εμπνέοντας ποιητές, φιλέλληνες και ερευνητές.
Από τον προφορικό στίχο του ραψωδού έως τα τυπωμένα βιβλία των πανεπιστημιακών εκδόσεων, τα Ομηρικά Έπη δεν έπαψαν ποτέ να μεταμορφώνονται. Κάθε εποχή τα διάβασε διαφορετικά: Άλλοτε ως ιστορική πηγή, άλλοτε ως σύμβολο ηρωισμού ή ψυχικής περιπλάνησης. Μέσα από αυτές τις διαρκείς αναγνώσεις, η Ιλιάδα και η Οδύσσεια παραμένουν ζωντανά κείμενα – όχι μνημεία του παρελθόντος, αλλά ζώσες μαρτυρίες της ανθρώπινης εμπειρίας, που ενώνουν την ποίηση, τη μνήμη και τη γνώση μέσα στους αιώνες.
Πριν ακόμη γεννηθεί η ιατρική του Ιπποκράτη, η ελληνική σκέψη είχε ήδη αποτυπώσει μέσα από την ποίηση τη σχέση του ανθρώπου με τη θεραπεία και τη φύση. Τα Ομηρικά Έπη, η Ιλιάδα και η Οδύσσεια, δεν είναι μόνο έργα τέχνης και μνήμης· είναι τα πρώτα μεγάλα κείμενα που συνδέουν τη γνώση, το σώμα και το ιερό.
Στον Όμηρο, ο άνθρωπος πονά, ματώνει, υποφέρει – και αναζητά ίαση όχι μόνο από τους θεούς αλλά και από τη γη. Τα βότανα, τα έλαια, το μέλι και το βάλσαμο εμφανίζονται πλάι στα ξίφη και στις προσευχές, δείχνοντας πως η φύση αποτελεί σύμμαχο του ανθρώπου πολύ πριν αποκτήσει “επιστημονικό” λόγο.
Η Ιλιάδα καταγράφει τις πρώτες μορφές επουλωτικής γνώσης μέσα στο πεδίο της μάχης, ενώ η Οδύσσεια διευρύνει το βλέμμα προς την ψυχή – τα φυτά της λήθης, της μαγείας και του ύπνου γίνονται σύμβολα μιας ψυχοφαρμακολογίας πρωτόγονης, αλλά ουσιαστικής. Μέσα από τη γλώσσα του έπους διασώζεται μια παράδοση εμπειρικής ιατρικής, όπου η θεραπεία δεν είναι απλώς σωματική πράξη, αλλά τελετουργία ισορροπίας ανάμεσα στον άνθρωπο, τη φύση και το θείο. Αυτός ο κόσμος, που ζει ανάμεσα στην πραγματικότητα και στο μύθο, αποτελεί το λίκνο της εθνοφαρμακολογίας – της επιστήμης που αναζητά στα ίχνη των αρχαίων πολιτισμών τη σοφία της φυσικής ίασης.
Η ποίηση της ίασης
Η εθνοφαρμακολογία είναι η επιστήμη που μελετά τη σχέση των λαών με τα φαρμακευτικά φυτά, τις φυσικές ουσίες και τις θεραπευτικές πρακτικές που διαμόρφωσαν την ιατρική γνώση μέσα στους αιώνες. Στην ουσία της, συνδέει τη βιολογία με την ανθρωπολογία, αναζητώντας πώς κάθε πολιτισμός αντιλαμβάνεται τη νόσο και τη θεραπεία μέσα από τη φύση. Οι ρίζες της χάνονται στην αρχαιότητα: Από τους Σουμέριους και τους Αιγύπτιους έως τους Έλληνες και τους Ινδούς, τα φυτά αποτέλεσαν τα πρώτα «εργαλεία» ίασης και πνευματικής κάθαρσης. Η ελληνική παράδοση, με τον Όμηρο, τον Ιπποκράτη και τον Θεόφραστο, συνέβαλε καθοριστικά στη μετάβαση από τη μυθολογική στη συστηματική παρατήρηση των φαρμακευτικών ιδιοτήτων των φυτών.
Ως σύγχρονη επιστήμη, η εθνοφαρμακολογία αναπτύχθηκε τον 20ό αιώνα, όταν οι ερευνητές άρχισαν να μελετούν συστηματικά τις θεραπευτικές πρακτικές ιθαγενών και παραδοσιακών κοινωνιών, αναγνωρίζοντας ότι η εμπειρική γνώση αιώνων μπορεί να οδηγήσει σε νέα φάρμακα. Από τις φυλές του Αμαζονίου έως τα μοναστήρια του Αγίου Όρους, οι ίδιες αρχές παραμένουν: Η ίαση ξεκινά από τη φύση και ολοκληρώνεται με τον άνθρωπο. Σήμερα, η εθνοφαρμακολογία αποτελεί γέφυρα ανάμεσα στην παραδοσιακή ιατρική και τη φαρμακολογία υψηλής τεχνολογίας, υπενθυμίζοντας ότι η φαρμακευτική επιστήμη γεννήθηκε όχι στα εργαστήρια, αλλά στα βουνά, στους αγρούς και στα ιερά άλση του κόσμου.
Η εθνοφαρμακολογία, βρίσκει στα Ομηρικά Έπη μια από τις πιο παλιές και γοητευτικές της πηγές.
Ο Όμηρος, αν και ποιητής, περιγράφει με εντυπωσιακή ακρίβεια τη χρήση φυτών, μετάλλων και φυσικών ουσιών για την ίαση τραυμάτων, τον καθαρμό ή τις τελετουργίες.
Τα θεραπευτικά φυτά των Επών
Η αναφορά των φαρμακευτικών φυτών στα ομηρικά έπη αποτελεί έναν συναρπαστικό τομέα της μελέτης της αρχαίας ελληνικής φαρμακολογίας και της εθνοφαρμακολογίας. Στα κείμενα της Ιλιάδας και της Οδύσσειας, πέρα από τις περιγραφές των ηρώων και των πολεμικών γεγονότων, διαφαίνεται μία βαθιά γνώση της χρήσης φυτών για θεραπευτικούς σκοπούς, ανακούφιση τραυμάτων και υποστήριξη της υγείας. Αυτές οι αναφορές δεν είναι τυχαίες· αντικατοπτρίζουν την καθημερινή πρακτική και τις αντιλήψεις των προγονικών κοινωνιών για τη φύση και την ιατρική, ενώ ταυτόχρονα προσφέρουν πολύτιμη πληροφορία για την πρώιμη ανάπτυξη της φαρμακευτικής γνώσης στην ελληνική παράδοση. Μέσα από τα ομηρικά έπη αναδεικνύεται η σχέση του ανθρώπου με τα φυτά ως μέσο θεραπείας, αλλά και ως σύμβολα δύναμης, αναγέννησης και προστασίας. Παρακάτω κάποιες βασικές αναφορές:
- Μάραθος (ἄνθεμον) – Ιλιάδα ι.221–223
«Ἀλλὰτῷἄνθεμονἰὼνἀνὰχεῖραἔχωνἐπὶ τραύματι…»
Ο ήρωας επαλείφει τις πληγές του με “ἄνθεμον”, δηλαδή μάραθο (Foeniculumvulgare).
Το φυτό, γνωστό για τις αντιφλεγμονώδεις και αιμοστατικές του ιδιότητες, περιέχει ανηθόλη και φλαβονοειδή με αποδεδειγμένη δράση στη μείωση οιδήματος και ερεθισμών.
Ίσως η πρώτη αναφορά επουλωτικού φυτού στην παγκόσμια λογοτεχνία.
- Βάλσαμο (βάλσαμον) – Ιλιάδα ε.306–310
«ἐπάλειφετὸτραῦμαβάλσαμονἐκχερίων…»
Το βάλσαμο, πιθανότατα το Hypericumperforatum (γνωστό ως “του Αγίου Ιωάννη”), περιέχει υπερικίνη και υπερφορίνη – ουσίες με αντισηπτική, αντιφλεγμονώδη και αντικαταθλιπτική δράση. Χρησιμοποιήθηκε για αιώνες σε πληγές, εγκαύματα και νευραλγίες.
- Μέλι (μέλι) – Ιλιάδα ι.233-235
«Ἀλλὰτῷἐπὶ τραύματι μέλι καὶἔλαιονἔχωνἐπικαλύπτει…»
Το μέλι, πλούσιο σε ένζυμα, οργανικά οξέα και φυσικά αντιβιοτικά, λειτουργεί ως επουλωτικό και αντιμικροβιακό. Η ίδια πρακτική επιβεβαιώνεται σε αιγυπτιακούς παπύρους και στην Ιπποκρατική ιατρική, αποδεικνύοντας τη διαχρονική του αξία.
Τα φυτά της μαγείας και της λήθης
- Λωτός – Οδύσσεια ι.94–111
Οι Λωτοφάγοι προσφέρουν καρπούς που προκαλούν λήθη και ηδονή.
Ο “λωτός” πιθανόν αντιστοιχεί σε φυτά, όπως Peganumharmala ή Atriplexhalimus, με ήπιες ναρκωτικές ιδιότητες. Συμβολίζει τη λήθη, την απομάκρυνση από τον πόνο και την επιστροφή στην αδράνεια – μια πρώιμη μορφή ψυχοδραστικής βοτανικής.
- Μῶλυ (μολύ) – Οδύσσεια ι. 305–310
«ῥίζανμέλαινανἔχων, ἄνθος δ’ ἄσπρονὥς τε γάλα»
Το θαυματουργό φυτό που δίνει ο Ερμής στον Οδυσσέα για να αντισταθεί στα φίλτρα της Κίρκης περιγράφεται με χαρακτηριστικά που θυμίζουν βολβώδη φυτά του γένους Allium (σκόρδο ή άγριο κρεμμύδι). Τα φυτά αυτά διαθέτουν αντιτοξικές ιδιότητες χάρη στην αλλισίνη, μια ένωση που εξουδετερώνει δηλητήρια και μικρόβια.
- Νέπεθες (νέπεθεςφάρμακον) – Οδύσσεια δ.220-230
«ἐνοἴνῳἐμβάλετοφάρμακον, ἀνημέρητονἄλγεα πάσης λήθην»
Η Ελένη ρίχνει στο κρασί ένα φάρμακο “ανημέρητον”, δηλαδή ικανό να διώξει τη λύπη.
Πιθανώς πρόκειται για μείγμα οπιοειδών ή παπαρούνας (Papaversomniferum), φυτό γνωστό για τα καταπραϋντικά και αναλγητικά του αποτελέσματα.
Τα πρώτα φαρμακοτεχνικά σκευάσματα
Αναλύσεις από την Τροία και τη Μυκηναϊκή Ελλάδα δείχνουν πως τα φυτά δεν χρησιμοποιούνταν μόνα τους. Αναμειγνύονταν με άλατα (NaCl, CaCO₃, CaSO₄) και λίπη για να σχηματίσουν αλοιφές και καταπλάσματα. Η ρητίνη πεύκου (Pinusspp.), πλούσια σε πινένιο, είχε αντισηπτική και συνδετική δράση, χρησιμοποιούμενη τόσο σε πληγές όσο και για στεγανοποίηση πλοίων – ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα συνύπαρξης τεχνικής και ιατρικής γνώσης.
Η ιερή ελιά
Η ελιά (Olea europaea) αποτελεί το αρχαιότερο σύμβολο ζωής και κάθαρσης.
Στην Οδύσσεια (ζ.232-235) περιγράφεται ο περίβολος της Ναυσικάς «ἐλαίων καὶ ἀμπέλων», σημάδι αφθονίας και ευφορίας.
Το λάδι της χρησιμοποιούνταν:
- Φαρμακευτικά: καθαρισμός και επάλειψη πληγών.
- Καλλυντικά: επάλειψη σώματος πριν από μάχη ή γιορτή.
- Τελετουργικά: ως προσφορά ή μέσο καθαρμού.
Ο Οδυσσέας, όταν βρίσκει καταφύγιο κάτω από δύο ελιές «ἔνθαδὲδῆμοςἐλαίωνἡμέρωνκαὶἀγρίων», προστατεύεται από το ίδιο το δέντρο, μεταφορικά και κυριολεκτικά.
Πίσω από τη μυθολογία των Επών κρύβεται μια πρώιμη επιστημονική σκέψη: Η κατανόηση ότι η ίαση προέρχεται από τη φύση και ότι ο καθαρμός του σώματος συνδέεται με τον καθαρμό της ψυχής. Αυτή η γνώση μεταδόθηκε στους Ασκληπιάδες και στους Ιπποκρατικούς, για να αποτελέσει το θεμέλιο της ελληνικής ιατρικής. Η εθνοφαρμακολογία των Ομηρικών Επών δεν είναι απλώς λογοτεχνική περιέργεια· είναι μια μαρτυρία πολιτισμού που ενώνει την επιστήμη με την ποίηση, τη γνώση με την πίστη.
Ο Όμηρος δεν περιγράφει μόνο θεούς και ήρωες· μας θυμίζει ότι η ίαση ξεκινά από τη γη, εκεί όπου η φύση μιλά τη γλώσσα της θεραπείας.
*Ο Ευάγγελος Αξιώτης είναι Φαρμακοποιός, Χημικός Φαρμάκων
Διδάκτορας Ιατρικής Σχολής Ρώμης “LaSapienza”, Διδάκτορας Φαρμακευτικής Σχολής Αθηνών (ΕΚΠΑ)
