Το 1990, 27 χρόνια πριν, είχα τολμήσει να μιλήσω στο Δημοτικό θέατρο Μυτιλήνης με θέμα «Οι εκκλησίες του Αϊβαλιού». Έλεγα πως δεν μπορεί ετούτος ο τόπος αντίκρυ στη Μικρασιατική πολιτεία, να ξέρει τόσα λίγα για δαύτην. Έλεγα ακόμα πως η ελληνοτουρκική προσέγγιση, την οποία τόσο πολύ… λίγοι ονειρευόμασταν τότες, περνά μέσα από τη γνώση του κοινού παρελθόντος, τη γνώση της συνύπαρξης των δυο λαών.
Σε εκείνη το λοιπόν την εκδήλωση γνώρισα καθήμενο στην πρώτη-πρώτη σειρά, ένα σεβάσμιο ξερακιανό ασπρομάλλη κύριο, Μανόλης Ψαρρός μου συστήθηκε, που καθόταν δίπλα στον εν ζωή ακόμα ευρισκόμενο τελευταίο Έπαρχο της Ίμβρου και της Τενέδου Γιάννη Παπουτσιδάκη. Είχαν σπεύσει και οι δυο με περίσσιο σεβασμό να προσκυνήσουν την ασημένια θήκη της κάρας του Αγίου Γεωργίου του Χιοπολίτη πολιούχου Αγίου των Κυδωνιών, που ο μοναδικός Άγγελος Δεληβοριάς, Διευθυντής του Μουσείου Μπενάκη, είχε επιτρέψει να ταξιδέψει από την Αθήνα στη Μυτιλήνη ειδικά για την εκδήλωση.
Σαν τέλειωσε λοιπόν η εκδήλωση, αυτός ο άνθρωπος ήρθε να με συγχαρεί, να μου συστηθεί και να μου πει: «Εσύ πρέπει να γνωρίσεις το γιο μου το Δημητρό. Πάσχετε από την ίδια αθεράπευτη αρρώστια. Ή μάλλον έχετε φάει την ίδια πετριά…».
Αυτό ήταν. Το ίδιο βράδυ μου τηλεφώνησε ο Δημητρός. Μηχανολόγος κι αρχιτέκτονας στην Αθήνα, λάτρης του όμορφου σαν τον τότε Καλαμιάρη στην Παναγιούδα, μα προπάντων Μικρασιάτης. Ή μάλλον… Αϊβαλιώτης.
Κάπως έτσι ξεκινήσαμε τα ταξίδια. Στους δρόμους αξέχαστων πατρίδων να του κρατώ τη μεζούρα και να τον ακούω να μου μιλά για το Αϊβαλί. Κι ύστερα για αντίδωρο να μου σχεδιάζει σπίτια στην Πέργαμο και να με ακούει να του μιλώ για τη δική μου πολιτεία.
Και τα βράδια ρακί να πνιγούν τα ντέρτια. Μια-δυο φορές είχαμε μαζί μας και τον αρχιτέκτονα Νίκο Αγριαντώνη, πρόεδρο του ελληνικού τμήματος της ICOMOS, ακόμα περισσότερες στα ταξίδια μας είχαμε μαζί μας και τον Αλέκο Μαθιέλλη. Να ξαναλειτουργήσουν οι γέφυρες ανάμεσα στους λαούς, να πάμε και να ‘ρθουν, να κυλήσει νερό στ’ αυλάκι «μπας και μια μέρα γυρίσουμε στα σπίτια μας. Με ειρήνη και Δημοκρατία». Γιατί η ειρήνη και η δημοκρατία ήταν ο νταλκάς του Δημητρού, ο κοινός νταλκάς της παρέας…
Με τούτα και με τα άλλα κυλούσε ο καιρός και ο Δημητρός άρχισε να μιλά για το όνειρο μιας έκδοσης για το Αϊβαλί του. «Μια έκδοση μεγάλη κι ακριβή για να μάθουν όσοι δεν ξέρουν και να λένε σωστά όσοι λένε πως ξέρουν», έλεγε και ξανάλεγε… Και δούλευε.
Μόνο που ο Δημητρός αρρώστησε από μιαν άλλη κακιά αθεράπευτη αρρώστια και το Μάιο του 2008 έφυγε για πάντα.
Το «Αϊβαλί» του έμεινε ανέκδοτο. Μέχρι τις προάλλες που ο Στρατής Φρατζέσκος, άλλος καρδιακός φίλος του Δημητρού κι αυτός, μου είπε πως ο τόμος – όνειρο του Ψαρρού κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις του Μορφωτικού ιδρύματος της Εθνικής Τράπεζας (να και κάτι καλό που κάνουν ετούτα τα μαγαζιά).
Έσπευσα να το αποκτήσω. Με το που το άνοιξα ο Δημητρός ξεχύθηκε από μέσα του. Το Αϊβαλί ξεχύθηκε μέσα από την έκδοση και με συνεπήρε… Μοναδική έκδοση, μοναδικές γνώσεις…
Και στις πρώτες σελίδες η ανάμνηση των ταξιδιών. Ευχαριστίες σε όσους του στάθηκαν στις πολύχρονες έρευνές του. «Στο Στρατή Μπαλάσκα, δημοσιογράφο στη Μυτιλήνη, με καταγωγή από την Πέργαμο, που αγωνίζεται για την αλληλοκατανόηση των λαών της Ελλάδας και της Τουρκίας», γράφει. Δέκα χρόνια μετά η φωνή του Δημητρού στα αυτιά μου.
Ας είναι…
Δεν διαβάζεται ετούτος ο τόμος. Στέκει στο γραφείο σου και σαν η Ελλάδα σε πληγώνει (και σε πληγώνει συχνά ξανά στους καιρούς μας) τον ανοίγεις.
«Όπου και να σας βρίσκει το κακό, αδελφοί,/ όπου και να θολώνει ο νους σας/ μνημονεύετε Διονύσιο Σολωμό/ και μνημονεύετε Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη», έλεγε ο Οδυσσέας Ελύτης. Συγχώρα με Ποιητή… Δεν ξέρω τι μου λέει πια ο Παπαδιαμάντης κι ο Σολωμός, μα νιώθω, συγχωρέστε με για την αμαρτία, πως το Αϊβαλί του Δημητρού Ψαρρού μου λέει περισσότερα…
Σε ευχαριστούμε Δημητρό, όλοι εμείς που πάσχουμε από την ίδια με σένα αθεράπευτη αρρώστια σε ευχαριστούμε. Ή μάλλον όλοι εμείς που «έχουμε φάει την ίδια πετριά…», που ‘λεγε κι ο μακαρίτης ο πατέρας σου.
