του Βαγγέλη Αξιώτη*
Η εκτεταμένη κατανάλωση του σιδερίτη ως παραδοσιακό ελληνικό τσάι έχει δημιουργήσει την ανάγκη για την καλλιέργεια του συγκεκριμένου είδους, εφόσον η αυτοφυή παραγωγή του δεν επαρκεί για να καλύψει τις αυξημένες ανάγκες. Για τον λόγο αυτό, στις μέρες μας τα φυτά του γένους Sideritis καλλιεργούνται σε χαμηλής γονιμότητας λοφώδεις και ορεινές περιοχές (ασβεστολιθικά εδάφη), σε υψόμετρο από 300-1.200μ. Το γένος σιδερίτη περιλαμβάνει περισσότερα από 150 είδη. Τα περισσότερα απαντώνται στην Μεσόγειο, από τα Κανάρια νησιά έως την Μαδέρα και τον Καύκασο, την Ισπανία και την Τουρκία.
Στην Περιφέρεια Βορείου Αιγαίου και πιο συγκεκριμένα στα νησιά Λέσβο, Χίο, Ικαρία και Σάμο, ευδοκιμεί το ενδημικό είδος Sideritis sipylea Boiss. (Huber-Morath,1982). Πιο συγκεκριμένα στην νήσο Λέσβο απαντά στο όρος Όλυμπος (Rechinger 1943, Mπαζός & Γιαννίτσαρος 2005, Αξιώτης 2016), στην Χίο στα όρη Πεληνναίο, Όρος και στο οροπέδιο Αίπος (Snogerup et al., 2001), στην Σάμο στα όρη Κέρκης και Άμπελος (Rechinger 1943, Χριστοδουλάκης 1986) και στην Ικαρία στο όρος Αθέρας (Rechinger 1943).
Αποτελεί απειλούμενο είδος εξαιτίας αλόγιστης συλλογής και είναι καταγεγραμμένο ως «Κινδυνεύον (ΕΝ)», στο κόκκινο βιβλίο των απειλούμενων ειδών με βάση την κατηγοριοποίηση της IUCN (2001), «εξαιτίας της παρατηρηθείσας μείωσης των πληθυσμών της, αλλά και της εκτιμώμενης περαιτέρω μείωσής τους στο μέλλον, εάν δεν μεσολαβήσει λήψη μέτρων προστασίας». Τόσο η συλλογή, όσο και η βόσκηση έχουν ως αποτέλεσμα την απομάκρυνση των ανθοφόρων βλαστών, γεγονός που δυσχεραίνει την ανανέωση των πληθυσμών. Είναι απαραίτητος ο έλεγχος της συλλογής του είδους για την διατήρησή του στην Ελλάδα.
Τα τελευταία 2 χρόνια έχει ξεκινήσει μία προσπάθεια ανάδειξης του ενδημικού είδους σιδερίτη ως προς τα βιοδραστικά συστατικά των υδατικών εκχυλισμάτων του, με την συνεργασία της Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου και το εργαστήριο Φαρμακογνωσίας και Χημείας Φυσικών Προϊόντων της Φαρμακευτικής Σχολής ΕΚΠΑ με επιστημονικό υπεύθυνο τον καθηγητή Αλέξιο-Λέανδρο Σκαλτσούνη. Λόγω της χρήσης των αφεψημάτων του φυτού, η μελέτη επικεντρώνεται στα πολικά-υδρόφιλα συστατικά τα οποία και φυσιολογικά παραλαμβάνονται κυρίως από αυτά. Οι πρώτες συγκριτικές μελέτες με άλλα είδη σιδερίτη (όπως αυτό του Ολύμπου – Sideritis scardica) με διάφορες χρωματογραφικές μεθόδους, όπως χρωματογραφία στήλης (LC), λεπτής στιβάδας (TLC), υγρή χρωματογραφία υψηλής απόδοσης (HPLC), έχουν αναδείξει ότι τα υδατικά εκχυλίσματά του τόσο σε εργαστηριακό όσο και σε πιλοτικό επίπεδο είναι εξίσου πλούσια σε δευτερογενείς μεταβολίτες που του προσδίδουν αξιόλογη αντιοξειδωτική ικανότητα.
Παράλληλα έπειτα από υδροαπόσταξη, αναλύθηκε με τεχνική αέριας χρωματογραφίας, αιθέριο έλαιο πλούσιο σε δευτερογενείς μεταβολίτες γνωστούς για την αντιοξειδωτική, αντιφλεγμονώδη και αντιμικροβιακή τους δράση και σε άλλα είδη σιδερίτη που έχουν μελετηθεί (Sideritis scardica, Sideritis raeseri και Sideritis clandestina).
Στις 10 Οκτωβρίου 2017, στα πλαίσια της προγραμματικής σύμβασης «Φυτοχημική Ανάλυση της Βιοποικιλότητας των Νησιών του Βορείου Αιγαίου», πραγματοποιήθηκε στην Αγιάσο της Λέσβου ενημερωτική ημερίδα από τον καθηγητή Αλέξιο-Λέανδρο Σκαλτσούνη και την ομάδα μας, με στόχο να αναδειχθεί η περίπτωση του Sideritis sipylea και η σημασία προστασίας, καλλιέργειας και εκμετάλλευσής του από τον τοπικό πληθυσμό. Αναδείχθηκαν τα ενθαρρυντικά ερευνητικά αποτελέσματα και συζητήθηκαν τα σημεία στα οποία θα πρέπει να κινηθεί ο αγρότης και η πολιτεία με στόχο να εντατικοποιηθούν οι προσπάθειες για την συστηματική καλλιέργεια και εμπορευματοποίηση με στόχο την προστασία του.
Η αριστοποίηση, οικονομικά και περιβαλλοντικά, της εφοδιαστικής αλυσίδας, των διεργασιών επεξεργασίας, ξήρανσης και απόσταξης, καθώς επίσης και η βελτιστοποίηση και προστασία των ποιοτικών χαρακτηριστικών θα μπορέσει να υποστηρίξει την μεγιστοποίηση της παραγωγής και την εξαγωγή ενός τοπικού/μοναδικού προϊόντος με σφραγίδα την Περιφέρεια Βορείου Αιγαίου, στην διεθνή αγορά. Παράλληλα η συστηματική καλλιέργειά του με εφαρμογή κωδικών ορθής γεωργικής πρακτικής, η αποδοτική με ορθούς τρόπους συλλογή και μεταφορά της φυτικής μάζας και οι σύγχρονες, φιλικές προς το περιβάλλον μέθοδοι επεξεργασίας για παραγωγή τελικού προϊόντος, είναι βασικοί κρίκοι μιας καθετοποιημένης βιώσιμης για τα νησιά μας, οικονομικής δραστηριότητας.
Ο δεσμός ενός προϊόντος, ενός τόπου και των κατοίκων του δεν αντιπροσωπεύει απλά μια κληρονομιά που πρέπει να διατηρηθεί, αλλά αποτελεί μια σημαντική αυτοτελή οικονομική αξία, καθώς οι καταναλωτές ενδιαφέρονται όλο και περισσότερο για την ποιότητα που συνδέεται με την γεωγραφική προέλευση και την τοπική παράδοση. Είναι δεδομένη η υπεροχή των νησιών μας στον τομέα αγροδιατροφής και αυτό αναδεικνύεται σταθερά πλέον από επιστημονικές αναφορές σε παγκόσμιο επίπεδο. Αυτή την υπεροχή πρέπει να εκμεταλλευτούμε σωστά, έτσι ώστε να συνεχίσει η Περιφέρεια Βορείου Αιγαίου να πρωτοστατεί στην καινοτομία και στον τομέα της αγροδιατροφής.
*Φαρμακοποιός / Χημικός Φαρμάκων, διδάκτορας Ιατρικής σχολής “La Sapienza” της Ρώμης
Μεταδιδακτορικός ερευνητής της Φαρμακευτικής σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών.
Email: [email protected]
