του Βαγγέλη Αξιώτη*
Στο προηγούμενο άρθρο αναφέρθηκα στα χαρακτηριστικά των νήσων Χίος, Οινούσσες και Ψαρά όσον αφορά την γεωμορφολογία και τις βιοκλιματικές συνθήκες. Έγινε επίσης μία γενική αναφορά στον συνολικό αριθμό των φυτικών ειδών / υποειδών αναλογικά με το ποσοστό ενδημισμού που εμφανίζεται στις παραπάνω νήσους.
Η ποικίλη γεωλογία της Χίου, με την επικράτηση ασβεστολιθικών υποστρωμάτων την καθιστά ιδανική για την ποικιλομορφία στα είδη της ορχιδέας. Επίσης, όπως αναφέραμε στο προηγούμενο άρθρο, η πολύ σύνθετη τοπογραφική έκταση με το όρος Πελινναίο στο βόρειο τμήμα του νησιού με ύψος 1.294μ. και τις εύφορες πεδιάδες στο κεντρικό τμήμα της σε συνδυασμό με την γεωλογική της ιστορία, η οποία είναι ανάλογη με αυτή της Λέσβου, δηλαδή η σχέση με την Μικρά Ασία και η μετέπειτα απομόνωσή της, οδήγησαν στην εξέλιξη μεγάλου αριθμού φυτών, μοναδικών στο νησί. Στολίδι αυτού του μοναδικού πλούτου είναι και οι αυτοφυείς ορχιδέες της.
Οι ορχιδέες είναι μονοκοτυλήδονα φυτά που ανήκουν στην τάξη των ορχιδώδη (orchidales) και συνθέτουν την οικογένεια «Ορχιδοειδή» (orchidaceae). Ο συνολικός αριθμός των ειδών ορχιδέας εκτιμάται ότι ανέρχεται γύρω στις 25.000 παγκοσμίως. Για τα συγκεκριμένα νησιά της Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου θα στηριχτώ στις αναφορές και μελέτες του Παντελή Σαλιάρη με τον υπέροχο εκλαϊκευμένο οδηγό με τίτλο «natura chia», εκδόσεων Αιγέας και στις αναφορές στον άτλαντα του Strid «Atlas of the Aegean Flora».
Έτσι λοιπόν εντελώς αναφορικά και χωρίς να μπούμε στα δύσβατα μονοπάτια της συστηματικής βοτανικής, μπορούμε να πούμε ότι το τρέχον σύνολο είναι γύρω στα 80 είδη ορχιδέας, αλλά ενδέχεται να έχει ήδη αυξηθεί ο αριθμός των ειδών που έχουν ταυτοποιηθεί.
Μία από αυτές είναι και η Cephalanthera longifolia, η οποία έχει βρεθεί μόνο μία φορά στο βουνό Πελλιναίο από τον κ. Παντελή Σαλιάρη, της οποίας το στίγμα εμφανίζεται και στον άτλαντα του Strid. Πρέπει όμως να αναφέρουμε ότι το συγκεκριμένο είδος ορχιδέας εμφανίζεται σε αρκετές περιοχές της κεντρικής Λέσβου, καθώς επίσης και στην Ικαρία και Σάμο. Ένα άλλο είδος ορχιδέας το οποίο είναι αρκετά κοινό στα νησιά της Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου και φυσικά στην Χίο και στα Ψαρά είναι η Ophrys fusca, η οποία ανθίζει την περίοδο από Ιανουάριο μέχρι αρχές Ιουνίου σε υψόμετρο από 0-700μ. Επίσης ιδιαίτερα κοινό είδος ορχιδέας θεωρείται και η Ophrys lutea, η οποία εμφανίζεται και στις Οινούσσες με περίοδο ανθοφορίας από τέλη Φεβρουαρίου μέχρι και Μάιο σε ανάλογο υψόμετρο, όπως το προηγούμενο είδος. Πανέμορφη ορχιδέα με λευκό υποκίτρινο άνθος είναι η Cephalanthera epipactoides η οποία είναι ιδιαίτερα σπάνια στον ελλαδικό χώρο, αλλά έχει παρατηρηθεί στην νήσο Λέσβο, στην Χίο και στην Σάμο. Η συγκεκριμένη ορχιδέα φυτρώνει σε οικοσυστήματα με βελανιδιές, πεύκα και πλατάνια από τον Απρίλιο έως αρχές Ιουνίου σε υψόμετρο από 100-400μ. Το γεγονός της εκτενής παρουσίας της στην δυτική και βόρεια Μικρά Ασία υποδηλώνει την προέλευσή της από «απέναντι», όπως λέμε στα νησιά μας.
Για την νότια Χίο θα ήθελα να αναφέρω την Epipactis turcica, καθώς στον άτλαντα του Strid γίνεται αναφορά με τέσσερα μόλις στίγματα από όλο τον ελλαδικό χώρο (2 στην Λέσβο, μόλις 1 στην νότια Χίο και 1 στην Σάμο). Πανέμορφη ορχιδέα με ύψος 25-60εκ. με 40 άνθη περίπου. Έχει παρατηρηθεί 4 φορές στην νότια Χίο σε ανοικτά αλκαλικά και ημισκιερά οικοσυστήματα.
Η ορχιδέα Orchis punctulata ανήκει στα σπάνια είδη ορχιδέας. Οι πληθυσμοί της είναι μεμονωμένοι και σπάνιοι και έχουν παρατηρηθεί ελάχιστες φορές στην Χίο και στην Ρόδο. Στον άτλαντα του Strid αναφέρεται ότι είναι σπάνια στην Ελλάδα και δεν παρατηρείται σε κανένα άλλο σημείο του ελλαδικού χώρου, πέρα από αυτά που ανέφερα προηγουμένως. Θα είχε ενδιαφέρον να πραγματοποιηθεί έρευνα πεδίου στις συντεταγμένες που τελευταία αναφέρθηκε για να αντιληφθούμε την παρούσα κατάσταση του πληθυσμού του είδους.
Άλλο ένα πολύ σπάνιο είδος στην νήσο Χίο είναι η ορχιδέα Himantoglossum comperianum. Το συγκεκριμένο είδος παρατηρήθηκε για πρώτη φορά στην Λέσβο το 1897 από τον P. Kantartzis και αργότερα αναφέρθηκαν στην Σάμο, Ικαρία, Ρόδο και Κω χωρίς αυτό να επιβεβαιωθεί σε σύγχρονες έρευνες πεδίου. Είναι αξιοσημείωτο ότι ο Σαλιάρης παρατήρησε ένα μόνο στέλεχος στην Χίο το 2009. Στους χάρτες με την εξάπλωση των πληθυσμών, τα νησιά του Ανατολικού Αιγαίου θεωρούνται το γεωγραφικό τους όριο και είναι δεδομένο ότι η παρουσία του είδους στα νησιά μας οφείλεται σε διασπορά σπόρων από την Μικρά Ασία.
Η ορχιδέα Ophrys argolica subsp. lesbis θεωρείται πλέον σπάνιο είδος το οποίο αρχικά θεωρούνταν ενδημικό είδος των δυτικών ακτών της νήσου Λέσβου, μα αργότερα βρέθηκε τόσο στην Χίο, όσο και στην Σάμο και στις ακτές της Μικράς Ασίας. Σποραδικοί πληθυσμοί του είδους εμφανίζονται σε φρυγανικά οικοσυστήματα χωρίς να έχουμε ανθοφορία κάθε χρόνο. Επίσης η ορχιδέα Ophrys regis–ferdinandii εμφανίζεται σε όλη την νήσο Χίο και ειδικά σε περιοχές με μαστιχόδεντρα ή ελαιώνες. Είναι χαρακτηριστικό ότι η εξάπλωση του συγκεκριμένου είδους περιορίζεται από τα νησιά του βόρειο-ανατολικού αιγαίου και στα βόρεια δεν έχει εμφανιστεί ακόμα στην νήσο Λέσβο, αλλά ούτε στην Ικαρία.
Για τις νήσους Ψαρά και Οινούσσες θα πρέπει να αναφέρουμε τα παρακάτω είδη ορχιδέας που έχουν καταγραφεί; για τα Ψαρά, Spiranthes spiralis, η οποία εμφανίζεται και στην Χίο, Serapias bergonii, Serapias vomeraceae και Serapias orientalis η οποία έχει παρατηρηθεί και στις Οινούσσες, αλλά όχι στην Χίο. Επίσης τα είδη Anacamptis pyramidalis, Orchis morio, Orchis papilionaceae, Orchis sancta (Οινούσσες και Χίος). Επίσης στα Ψαρά και στην Χίο έχουν παρατηρηθεί τα είδη Ophrys sicula, Ophrys phryganae, Ophrys lutea (που αναφέραμε προηγουμένως), Ophrys fleischmannii, Ophrys omegaifera, Ophrys sitiaca, Ophrys bombyliflora, Ophrys cretica και Ophrys ariadnae.
Θα ήθελα να επισημάνω ότι πολλά από τα είδη έχουν συνώνυμα. Για παράδειγμα το Ophrys ariadnae είναι συνώνυμα Ophrys cretica subsp. ariadnae. Επίσης το είδος Spiranthes spiralis είναι συνώνυμο με το Epipactis spiralis ή και Ophrys spiralis. Το συγκεκριμένο άρθρο αποτελεί απλά μία αναφορά σε κάποια είδη χωρίς να εμβαθύνουμε σε θέματα συστηματικής βοτανικής. Για τις Οινούσσες έχει ενδιαφέρον να αναφέρουμε την ορχιδέα Dactylorhiza romana, η οποία δεν εμφανίζεται ούτε στην Χίο αλλά ούτε στα Ψαρά, αλλά είναι κοινή στην νήσο Λέσβο και Σάμο. Πρόκειται για μία πανέμορφη λευκή ορχιδέα η οποία περιγράφηκε επιστημονικά το 1813 από την περιοχή της Ρώμης με αρχικό όνομα Orchis romana. Την βρίσκουμε σε θαμνότοπους και φρύγανα (Οινούσσες) καθώς επίσης και σε ξέφωτα δασών και ελαιώνες (Λέσβος). Στις Οινούσσες και στην Χίο θα βρούμε επίσης και την Neotinea lactea (συν. Orchis lactea) με άνθη λευκά με ροζ ή βυσσινί κηλίδες, ύψος γύρω στα 10-25εκ. Θα την βρούμε και αυτή την ορχιδέα σε φρυγανικά οικοσυστήματα, λιβάδια, θαμνώνες και μπορεί να φτάσει σε άλλες περιοχές της Ελλάδας έως και 1.800μ. υψόμετρο. Τέλος, θα ήθελα να αναφέρω την Ophrys sicula, η οποία έχει εμφανιστεί τόσο στην Χίο, στις Οινούσσες και στα Ψαρά. Μία ορχιδέα από 5-40εκ. με πέταλα κίτρινα και σέπαλα πράσινα.
Με όλα τα παραπάνω γίνεται φανερό ότι σε «φτωχά» οικοσυστήματα (θαμνώδη, φρυγανικά) τα οποία κυριαρχούν στις Οινούσσες και στα Ψαρά μπορούμε να βρούμε πάρα πολλά είδη ορχιδέας. Ένα τόσο όμορφο και ευαίσθητο είδος το οποίο πρέπει να προστατέψουμε τόσο από την αλόγιστη κοπή, όσο και από την καταστροφή των βιότοπων για την δημιουργία βοσκότοπων.
Η προσπάθεια ανάδειξης της βιοποικιλότητας των νησιών με την βοήθεια της Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου αρχίζει πλέον να αποκτά σημαντικές βάσεις και προσανατολισμό και μαζί με την εφαρμοσμένη επιστήμη, η καταγραφή των ειδών και η δημιουργία ερμπαρίων, αποτελεί έναν από τους βασικούς στόχους με την δημιουργία Κέντρου Αριστείας Φυσικών Προϊόντων. Η μελέτη και η αναθεώρηση των επιστημονικών μελετών που έχουν πραγματοποιηθεί έως και σήμερα, με την συστηματική καταγραφή των ειδών στα νησιά του Βορείου Αιγαίου, θα βοηθήσει να εμπλουτίσουμε τις γνώσεις μας για την φυτική βιοποικιλότητα των νησιών μας, να προστατέψουμε πληθυσμούς που βρίσκονται υπο εξαφάνιση και ίσως να ανακαλύψουμε και νέα είδη που μέχρι σήμερα μας διαφεύγουν.
*Φαρμακοποιός / Χημικός Φαρμάκων, διδάκτορας Ιατρικής σχολής “La Sapienza” της Ρώμης
Μεταδιδακτορικός ερευνητής της Φαρμακευτικής σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών.
Email: [email protected]
