του Βαγγέλη Αξιώτη*
Συνεχίζοντας στην οικογένεια Lamiaceae, ένα από τα φυτά τα οποία είναι ευρέως γνωστά είναι η φασκομηλιά (Salvia fruticosa Mill.,εικόνα 1.). Κοινό φυτό σε όλα τα νησιά της Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου το οποίο φύεται σε ασβεστολιθικό κυρίως βραχώδες έδαφος. Αρωματικό, έως 1,2μ., με άσπρους χνουδωτούς βλαστούς. Η ανθοφορία της είναι από Μάρτιο έως και Ιούνιο με άνθη λιλά, ροζ ή και λευκά. Το ρόφημα από φασκόμηλο είναι γνωστό για μεγάλο αριθμό παθήσεων και χρησιμοποιείται συνήθως ως αντισηπτικό, αντισπασμωδικό, στυπτικό, χολαγωγό, αποχρεμπτικό, αντιπυρετικό και αγγειοδιασταλτικό. Επίσης είναι γνωστό για τις ηρεμιστικές του ιδιότητες (νευρική υπερένταση). Το αιθέριο έλαιό του χρησιμοποιείται για τον στομαχόπονο, την δυσεντερία και την ανορεξία. Λίγες σταγόνες σε μία κουταλιά της σούπας με έξτρα παρθένο ελαιόλαδο. Επίσης εθνοφαρμακολογικά έχει αναφερθεί το διάλυμα από 100γρ. φύλλων σε 1 λίτρο νερό για την επούλωση τραυμάτων και στην μυκητίαση των ποδιών. Δεν πρέπει να χρησιμοποιείται από τις εγκύους γυναίκες. Καμφορά, βορνεόλη, θυμόλη και ροσμαρινικό οξύ είναι κάποιες από τις ουσίες που εμφανίζονται σε μεγαλύτερο ποσοστό στο αιθέριο έλαιό της και είναι υπεύθυνες για τις ιδιότητες που αναφέρθηκαν παραπάνω.
Η Σατουρεία η θύμπρα (Satureja thymbra L., εικόνα 2.) είναι επίσης ένα άλλο κοινό φυτό της οικογένειας Lamiaceae, το οποίο θα το βρούμε και αυτό σε όλα τα νησιά της Περιφέρειας. Είναι μικρός θάμνος, αρωματικός με χαρακτηριστικό άρωμα θυμαριού, φτάνει σε ύψος έως και τα 35εκ., διακλαδιζόμενος με γκρίζες τρίχες. Τα άνθη του είναι έντονα ροζ ή ερυθρωπά – βυσσινί και η ανθοφορία του είναι από τον Απρίλιο έως και τον Ιούλιο. Το αιθέριο έλαιό της είναι πλούσιο σε θυμόλη. Τα φύλλα της έχουν αντιβακτηριακή δράση και υδατικό εκχύλισμα βοηθάει εσωτερικά στις στομαχικές διαταραχές και σαν αποχρεμπτικό του ανώτερου αναπνευστικού. Ισχυρό έγχυμα του φυτού χρησιμοποιείται στον καθαρισμό των βαρελιών του κρασιού το Φθινόπωρο. Επίσης είναι γνωστή η αντιμυκητιασική δράση του αιθέριου ελαίου στα φυτά, όπως το καλαμπόκι και αυτό οφείλεται στην παρουσία κυρίως καρβακρόλης σε μεγαλύτερο ποσοστό. Επίσης το αιθέριο έλαιο προστίθεται σε σκευάσματα για ανακούφιση των επώδυνων αρθρώσεων και των μυών.
Ο σιδερίτης ή κοινώς τσάι του βουνού ή πεντόνυχος (Sideritis sipylea Boiss., εικόνα 3.). Ενδημικό είδος και απειλούμενο λόγω αλόγιστης κοπής (είναι καταγεγραμμένο στο κόκκινο βιβλίο των απειλούμενων ειδών).Θα το βρούμε σε ασβεστολιθικά εδάφη και σε υψόμετρο από 600μ. και πάνω, στα νησιά της Λέσβου (ορεινός όγκος του Ολύμπου και πάνω από την Γέρα), στην Χίο (Πελιναίο όρος), καθώς επίσης στην Σάμο και στην Ικαρία. Είναι πολυετές φυτό, αρωματικό με γκριζοπράσινους βλαστούς καλυμμένους με λευκό χνούδι. Η ανθοφορία του είναι από τον Ιούνιο έως και τον Σεπτέμβριο. Είναι ένα από τα είδη τα οποία είναι γνωστά στην εθνοφαρμακολογία για τις θεραπευτικές του ιδιότητες. Τόσο το εκχύλισμά του, όσο και το αιθέριο έλαιο. Παρουσιάζει αντιμικροβιακή και αντιμυκητιασική δράση και είναι ωφέλιμο στις λοιμώξεις του αναπνευστικού, του ουροποιητικού, της στοματικής κοιλότητας και εξωτερικά χρησιμοποιείται σε επιθέματα για την επούλωση τραυμάτων. Το αιθέριο έλαιο μπορεί επίσης να χρησιμοποιηθεί και σαν αντισπασμωδικό για το στομάχι. Συλλέγονται μόνο οι ανθισμένες κορυφές από τα τέλη Ιουνίου – Ιουλίου. Πρέπει να αναφέρουμε ότι εκτός από το συγκεκριμένο ενδημικό είδος, στα νησιά εμφανίζονται και άλλα είδη σιδερίτη όπως Sideritis lanata, Sideritis curvidens και οι εθνοφαρμακολογικές αναφορές είναι ανάλογες με αυτές του Sideritis sipylea. Είναι πολύ σημαντικό να γίνουν ενημερωτικές ημερίδες ή φυλλάδια συστηματικής βοτανικής για τις διαφορές μεταξύ των διαφορετικών ειδών σιδερίτη.
Στην οικογένεια Lamiaceae ανήκουν επίσης και τα θυμάρια. Η Thymbra capitata L. (εικόνα 4.) Είναι κοινό φυτό σε όλα τα νησιά του Βορειοανατολικού Αιγαίου, θαμνώδες, αρωματικό με βυσσινί ή ροζ άνθη με ανθοφορία από τον Μάιο έως και τον Οκτώβριο. Είναι πασίγνωστο σε εθνοφαρμακολογικές αναφορές και εκχυλίσματά του χρησιμοποιούνται ευρέως για τον ξηρό βήχα, την δυσκοιλιότητα και την αδυναμία. Επίσης βρασμός φύλλων θυμαριού χρησιμοποιούνται και στο κοινό κρυολόγημα. Για τον πονόδοντο συνιστάται το μάσημα 5-10 φύλλων και τα τοποθετούμε στο δόντι. Είναι πολύ γνωστή η αντιμικροβιακή δράση του αιθέριου ελαίου καθώς περιέχει πολύ γνωστές ουσίες όπως θυμόλη, καρβακρόλη. Είναι επίσης γνωστή και η δράση του στο έλκος του 12/δακτύλου με αποτελεσματικότητα στο Ελικοβακτηρίδιο του πυλωρού. Υδατικό έγχυμα, σαν τσάι από 0,5mg-1,5mg του ξηρού φυτού. Πρέπει να γίνει γνωστό ότι στις νήσους Χίο και Σάμο εμφανίζεται το ενδημικό είδος θυμαριού Thymus sipyleus Boiss. Οι εθνοφαρμακολογικές αναφορές οι οποίες προέρχονται από την γειτονική Τουρκία είναι παρόμοιες με αυτές του κοινού θυμαριού. Η διαφορά έγκειται στο γεγονός ότι το τελευταίο αποτελεί ενδημικό είδος, το οποίο πρέπει να προστατευτεί.
Τέλος, θα ήθελα να αναφερθώ στην μέντα (Ziziphora taurica subsp. cleonioides (Boiss.) P.H. Davis) εικόνα 5. Εμφανίζεται στην Λέσβο στους ελαιώνες της Γέρας και της Αγιάσου. Είναι ένα χαμηλό, πολύ αρωματικό φυτό, τριχωτό με λογχοειδή φύλλα, τριχωτά, με άνθη ροζ-λιλά τα οποία εκφύονται σε πυκνό, ακραίο φυλλώδη στάχυ. Η ανθοφορία του είναι από τον Μάιο – Ιούλιο. Το αφέψημα της μέντας είναι γνωστό εθνοφαρμακολογικά για τον πόνο του στομαχιού και τα κρυολογήματα. Έχει αναφερθεί μία πιθανή δράση στο ελικοβακτηρίδιο του πυλωρού και αυτό μπορεί να υποβοηθάει την επούλωση του έλκους του 12/δακτύλου. Το αιθέριο έλαιο είναι γνωστό για τις αντισηπτικές του ιδιότητες και θεραπεύει εξωτερικά τραύματα. Το συστατικό με το μεγαλύτερο ποσοστό στο αιθέριο έλαιό της είναι μία ακόρεστη, μονοτερπενική κετόνη με την χημική ονομασία πουλεγόνη. Στην πουλεγόνη προσδίδουν επίσης εντομοαπωθητική δράση και θεωρείται ότι σκοτώνει τις προνύμφες των κουνουπιών.
(Οι φωτογραφίες είναι από το βιβλίο «Φυτά της Ελλάδας. Η έρευνα στην Λέσβο» Μάκης Αξιώτης, Βαγγέλης Αξιώτης, Εκδόσεις ενδελέχεια).
- *Φαρμακοποιός / Χημικός Φαρμάκων, διδάκτορας Ιατρικής σχολής “La Sapienza” της Ρώμης
- Μεταδιδακτορικός ερευνητής της Φαρμακευτικής σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών.
- Email: [email protected]
