του Βαγγέλη Αξιώτη*
Στην οικογένεια Solanaceae ανήκει ο Υοσκύαμος (Hyoscyamus albus, εικόνα 1). Κοινό φυτό σε όλα τα νησιά της Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου. Θα το βρούμε στις άκρες των δρόμων, και στους τοίχους ερειπίων. Κολλώδες, αδενώδες, τριχωτό διετές ή πολυετές φυτό με έρποντες ή κρεμαστούς, ελαστικούς βλαστούς. Φύλλα ωοειδή – στρογγυλά με καρδιόσχημη ή σφηνοειδή βάση, έμμισχα με ακανόνιστους λοβούς και οδόντες. Άνθη 20-25χιλ., πρασινωπά ή κιτρινωπά-λευκά με πρασινωπή ή βυσσινιά είσοδο στην κορώνα που φέρει δύο χείλη και καθόλου ή ελαφρά προβάλλοντες στήμονες. Κάλυκας με 5 τριγωνικούς οδόντες. Η ανθοφορία του παρατηρείται από τον Μάρτιο έως και Ιούνιο.
Εθνοφαρμακολογικά έχουν αναφερθεί χρήσεις για την αντιμετώπιση του πόνου και σαν ηρεμιστικό στον νεφρικό κωλικό και στην αντιμετώπιση του τρόμου στο σύνδρομο του Πάρκινσον. Χρησιμοποιούνται κυρίως τα φύλλα και οι σπόροι που έχουν αναλγητική, αντισπασμωδική, ελαφρά διουρητική, ψευδαισθησιογόνο, υπνωτική, ναρκωτική, ηρεμιστική δράση και προκαλούν μυδρίαση στην κόρη του οφθαλμού. Εσωτερικά το χρησιμοποιούν επίσης στο άσθμα, στον κοκίτη, στο σύνδρομο με ναυτία του Μενιέρ και στην ναυτία των ταξιδιών. Εσωτερικά σε λάδι, βοηθάει στις διάφορες νευραλγίες. Είναι φυτό πολύ τοξικό και μπορεί να προκαλέσει μέχρι και τον θάνατο. Εμφανίζεται μυδρίαση, σπασμοί και κώμα, πριν από τον θάνατο από καρδιακή κάμψη και αναπνευστική ανεπάρκεια. Θα ήταν καλό να αποφεύγεται η εσωτερική χρήση. Οι τοξικές ουσίες, γνωστές στην τοξικολογία και στην φαρμακολογία, περιλαμβάνουν τις γνωστές Σκοπολαμίνη και Υοσκυαμίνη, καθώς και άλλα αλκαλοειδή (tropane alkaloids). Η δράση τους είναι ισχυρά αντιχολινεργική.
Άλλο πολύ γνωστό που ανήκει στην οικογένεια Solanaceae είναι το Solanum nigrum (εικόνα 2). Τα υποείδη που εμφανίζονται στα νησιά της Περιφέρειας είναι Solanum nigrum subsp. nigrum και Solanum nigrum subsp. schultesii. Η κοινή ονομασία του είναι στύφνος, μαυρόχορτο. Είναι κοινό φυτό σε κήπους, υγρούς τόπους. Χαμηλό ή μετρίου μεγέθους, ετήσιο, άτριχο ή ελάχιστα τριχωτό, με όρθιους ή απλωμένους, συνήθως μαυρωπούς βλαστούς. Τα φύλλα είναι ωοειδή προς λογχοειδή , χωρίς ή με οδόντες ή μικρούς λοβούς, έμμισχα. Άνθη λευκά με κίτρινους ανθήρες, αστερόσχημα, 10-14χιλ., σε συγκεντρώσεις των 5 έως 10. Οι καρποί είναι ρόγες πράσινες που μαυρίζουν κατά την ωρίμανση, 6-10 χιλ. σε σχήμα φασολιού.
Εθνοφαρμακολογικά το φυτό χρησιμοποιείται σαν αναλγητικό, αντισπασμωδικό, αγγειοδιασταλτικό και αντιφλεγμονώδες. Επίσης σαν διουρητικό, ηρεμιστικό, ναρκωτικό και αντιπυρετικό. Συλλέγεται το Φθινόπωρο με τις ώριμες ρόγες και αποξηραίνεται. Ο χυμός των φύλλων χρησιμοποιείται στον γαστρικό φόρτο (φούσκωμα), στο έλκος και στην κολίτιδα. Αυξάνοντας την απέκκριση στα νεφρά σε δόση 6-8ml χυμού των φύλλων και των βλαστών βοηθάει στην αντιμετώπιση του ασκίτη. Εξωτερικά τα φύλλα, οι βλαστοί και οι ρίζες, σαν κατάπλασμα χρησιμοποιούνται για τα καρκινικά οζίδια, τα εγκαύματα, τα τραύματα, την λευκοδερμία, το έκζεμα, την ψωρίαση. Δρα αντιφλογιστικά και αναλγητικά. Αλοιφές από το φυτό προτείνονται για τοπική αναισθησία και ο χυμός των καρπών σαν αναλγητικό στον πονόδοντο. 1-2 grains ξηρών φύλλων σε βραστό νερό προκαλούν ισχυρή εφίδρωση. Ο χυμός με ξίδι, χρησιμοποιείται σαν γαργάρες και πλύσιμο του στόματος.
Επιστημονικές εργασίες αναφέρουν επίσης την προστατευτική δράση του φυτού σε προσβολή του ήπατος από την αφλατοξίνη (από μύκητες) και στην κίρρωση. Η χρήση του φυτού θέλει μεγάλη προσοχή διότι περιέχει, κύρια στους πράσινους άγουρους καρπούς τα αλκαλοειδή της οικογένειας Solanaceae που αναφέραμε προηγουμένως και κυρίως την Σολανίνη σε μεγάλες δόσεις. Έχουν αναφερθεί θάνατοι μικρών παιδιών και ζώων από την βρώση πράσινων καρπών.
Στην ίδια οικογένεια ανήκει επίσης και το Solanum eleagnifolium (εικόνα 3). Εμφανίζεται στην Λήμνο, Λέσβο, Χίο και Σάμο. Θεωρείται ζιζάνιο και είναι θαμνοειδές με όρθιους, γκριζωπούς, λίγο τριχωτούς βλαστούς, έως 1μ. Φύλλα γραμμοειδή ή μακρόστενα, οξύληκτα, έμμισχα, με ή χωρίς λοβούς, καλυμμένους με αστεροειδείς τρίχες. Άνθη μοβ ανοικτά ή σπάνια λευκά, 25-35χιλ., αστερόσχημα βαθιά λοβωτά, σε συγκεντρώσεις των 2-4. Η ανθοφορία του είναι από τον Μάιο – Σεπτέμβριο. Καρπός σφαιρική ρόγα, κίτρινη, 7-10χιλ. Ειδική επεξεργασία του καρπού δίνει διάλυμα με ένζυμα (Chymases) τα οποία χρησιμοποιούνται στην γαλακτοκομία για την πήξη του γάλακτος. Επίσης στην φαρμακευτική το αλκαλοειδές solasodine, χρησιμοποιείται στην παρασκευή κορτικοστεροειδών και αντισυλληπτικών. Το φυτό λόγω των περιεχόμενων αλκαλοειδών είναι τοξικό στα ζώα (κύρια στα βοοειδή). Επίσης έχει μεγάλη ταχύτητα εξάπλωσης σαν ζιζάνιο.
Τέλος, στην ίδια οικογένεια είναι και το Solanum dulcamara το οποίο εμφανίζεται στην Λήμνο, Λέσβο, Χίο και Σάμο (εικόνα 4). Είναι κοινό φυτό, διακοσμητικό φυτό. Άνθη βυσσινί χρώματος, σπάνια λευκά, με κίτρινους ανθήρες που σχηματίζουν κώνο, 1-2 εκ. με λογχοειδή πέταλα, σε χαλαρούς διακλαδιζόμενους σχηματισμούς αντίθετους στα φύλλα. Εθνοφαρμακολογικά έχει αναφερθεί η χρήση του εξωτερικά σε δερματίτιδες, έλκη, σε κυτταρίτιδες και ρευματισμούς. Χρησιμοποιούνται τα ξηρά φύλλα. Οι καρποί μέσα σε ξίδι και οι ρίζες χρησιμοποιούνται σε καρκινικές βλάβες και οιδήματα. Το φυτό περιέχει την σολανίνη και τα άλλα αλκαλοειδή που παραλύουν το κεντρικό νευρικό σύστημα, την καρδιά και το αναπνευστικό, προκαλούν ίλιγγο, σπασμούς και θάνατο.
(Οι φωτογραφίες είναι από το βιβλίο «Φυτά της Ελλάδας. Η έρευνα στην Λέσβο», Μάκης Αξιώτης, Βαγγέλης Αξιώτης, εκδόσεις Ενδελέχεια).
*Φαρμακοποιός / Χημικός Φαρμάκων, διδάκτορας Ιατρικής σχολής “La Sapienza” της Ρώμης
Μεταδιδακτορικός ερευνητής της Φαρμακευτικής σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών.
Email: [email protected]
