του Βαγγέλη Αξιώτη*
Συνεχίζοντας στην οικογένεια Solanaceae θα βρούμε την πασίγνωστη «Μπελλαντόνα». Το λατινικό της όνομα είναι Datura stramonium (εικόνα 1). Είναι κοινό φυτό που θα το βρούμε παντού, δίπλα σε δρόμους και χωράφια. Είναι εισαγόμενο είδος από την Αμερική. Μεσαίο έως υψηλό (έως 1.5μ.), όρθιο, με δυσάρεστη οσμή, ετήσιο φυτό, άτριχο. Φύλλα ωοειδή προς ελλειπτικά, συνήθως λοβωτά με ακανόνιστους οδόντες. Άνθη λευκά προς λιλά, όρθια, χοανοειδή, 50-100χιλ., μονήρη στους μίσχους των φύλλων ή στις μασχάλες των βλαστών. Κάλυκας μισού μήκους από την κορώνα. Η ανθοφορία του είναι από τον Μάιο – Σεπτέμβριο. Ο καρπός είναι όρθια, ακανθωτή, ωοειδής κάψα, 10-15χιλ. Εθνοφαρμακολογικά το φυτό είναι πασίγνωστο για τα αποξηραμένα φύλλα του, σε μορφή σιγαρέτων στην αντιμετώπιση του βρογχικού άσθματος.
Τα φύλλα, οι ανθισμένες κορυφές και οι σπόροι έχουν επίσης αναλγητική, αντισπασμωδική αλλά και παραισθητική, ναρκωτική, υπνωτική και μυδριαστική για τον οφθαλμό δράση. Οι σπόροι του είναι πιο δραστικοί. Εξωτερικά σε κατάπλασμα ή πλύσεις χρησιμοποιείται σε συρίγγια, αποστήματα, τραύματα και στην ισχυρή νευραλγία. Ο χυμός στο τριχωτό καταπολεμά την πιτυρίδα. Θέλει μεγάλη προσοχή στην τοξικότητα του φυτού για εσωτερική χρήση και για εισπνοή. Περιέχει ατροπίνη, υοσκυαμίνη και σκοπολαμίνη σε χαμηλότερες συγκεντρώσεις. Ο θάνατος μπορεί να προέλθει από την υπερδοσολογία (μικρό εύρος μεταξύ της τοξικής και της θεραπευτικής δόσης) για τις παραπάνω ουσίες. Αποτελέσματα της δράσης των ουσιών μπορεί να είναι σπασμοί, κώμα και μυδρίαση.
Στην ίδια οικογένεια ανήκει και το είδος Datura inoxia (εικόνα 2). Κοινό φυτό σε όλα τα νησιά της Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου, περισσότερο σε κήπους. Όρθιο, έως 2μ. (μερικές φορές 30-50εκ.), τριχωτό, ετήσιο. Φύλλα ωοειδή μεγάλα, με κολοβή ή σφηνοειδή βάση, χωρίς οδόντες ή με ελάχιστους λοβούς. Άνθη μεγάλα, λευκά, μερικές φορές με ιώδη απόχρωση, σωληνοειδή με 10 λοβούς. Η ανθοφορία του είναι από τον Ιούνιο – Οκτώβριο. Οι καρποί είναι ωοειδείς κάψες, 55-65χιλ., με όζους και μακρές, λεπτές άκανθες. Εθνοφαρμακολογικά το φυτό χρησιμοποιείται, όπως και το προηγούμενο. Περιέχει σκοπολαμίνη κυρίως από 0,52% – 0,62% με τα φύλλα 0,52% και τους καρπούς 0,77%. Είναι και αυτό ένα εξαιρετικά τοξικό φυτό και απαιτείται ιδιαίτερη προσοχή σε κάθε εθνοφαρμακολογική χρήση.
Στην ίδια οικογένεια ανήκει και το είδος Nicotiana glauca (εικόνα 3). Είναι και αυτό κοινό φυτό στα νησιά μας (εισαγόμενο από την Αμερική), πολύ εξαπλωμένο στους δρόμους, σε μπάζα και σε ποτάμια. Άτριχο με μαλακό ξύλο δένδρο ή θάμνος, έως 6μ., με εύκαμπτους, γκριζωπούς βλαστούς. Φύλλα εναλλασσόμενα, ελλειπτικά προς λογχοειδή ή ωοειδή, οξύληκτα, έμμισχα, γαλαζωπά ή γκριζοπράσινα. Άνθη πρασινωπά – κίτρινα, 30-40χιλ., με σωληνοειδή κορώνα που φέρει λοβωτά χείλη, πολλά μαζί σε χαλαρούς σχηματισμούς. Η ανθοφορία του παρατηρείται τους μήνες Δεκέμβριο/Ιανουάριο. Οι καρποί είναι ωοειδείς κάψες, μόλις μακρύτερες από τον παπυρώδη παραμένοντα κάλυκα. Εθνοφαρμακολογικά υπάρχουν αναφορές εξωτερικής χρήσης των φύλλων σε εγκαύματα, οιδήματα και εκχυμώσεις. Σαν κατάπλασμα μπορεί να χρησιμοποιηθεί σε ρυπαρά τραύματα ή εγκαύματα. Σαν εισπνεόμενοι ατμοί φύλλα σε μπάνιο για τους ρευματισμούς. Η περιεχόμενη νικοτίνη χρησιμοποιείται σαν εντομοκτόνο. Όλο το φυτό είναι τοξικό και πρέπει να αποφεύγεται η χρήση του.
Από την οικογένεια Dipsacaceae θα αναφερθούμε στο Dipsacus laciniatus (εικόνα 4). Είναι φυτό υψηλό έως 2μ. διετές, με βλαστούς όρθιους, σκληρούς με άκανθες στις γωνίες. Βασικά φύλλα σε μεγάλη ροζέτα, μακρόστενα-ελλειπτικά, με άκανθες που βλαστάνουν τον 2ο χρόνο. Φύλλα κορμού χωρισμένα σε λοβούς, κατά ζεύγη που ενώνονται και σχηματίζουν «κύπελο» γύρω από τον βλαστό. Άνθη λευκά ή ροζ, σε μεγάλες, μακρόστενες – κυλινδρικές κεφαλές, 3-8εκ., ακανθωτές με μεγάλα, κυρτά βράκτια στην βάση. Η ανθοφορία του παρατηρείται από τον Ιούλιο-Σεπτέμβριο. Το φυτό χρησιμοποιείται αποξηραμένο σαν διακοσμητικό. Αναφέρεται ότι η ρίζα χρησιμοποιείται για την θεραπεία των ελκών, των μυρμηγκιών και στον καθαρισμό των τραυμάτων (αντιβιοτική δράση). Επίσης σε φλεγμονές των ματιών χρησιμοποιείται το νερό που συλλέγεται στα «κύπελα» των φύλλων.
Τέλος, από την ίδια οικογένεια θα αναφέρουμε το είδος Knautia integrifolia. Είναι κοινό φυτό δίπλα στους δρόμους. Άνθη μικρά σε κεφαλή βιολέ, σχεδόν επίπεδη, 25-35χιλ., μονήρεις με τα βράκτια βραχύτερα της κεφαλής. Περιφερικά άνθη μεγαλύτερα από τα υπόλοιπα. Κάλυκας με 12-24 οδόντες. Η ανθοφορία του είναι από τον Ιούνιο – Οκτώβριο. Εσωτερικά το φυτό χρησιμοποιείται σαν ελαφρό διουρητικό. Εξωτερικά χρησιμοποιείται σε τραύματα, εγκαύματα, εκχυμώσεις και σαν κατάπλασμα σε δοθιήνες. Χρησιμοποιείται όλο το φυτό με ή χωρίς την ρίζα, φρέσκο ή αποξηραμένο. Από τους σπόρους εξάγεται λάδι, χρήσιμο σαν λιπαντικό στις μηχανές των αεροπλάνων.
(Οι φωτογραφίες είναι από το βιβλίο «Φυτά της Ελλάδας. Η έρευνα στην Λέσβο», Μάκης Αξιώτης, Βαγγέλης Αξιώτης, εκδόσεις Ενδελέχεια).
* Ο Βαγγέλης Αξιώτης είναι Φαρμακοποιός / Χημικός Φαρμάκων, διδάκτορας Ιατρικής σχολής “La Sapienza” της Ρώμης
Μεταδιδακτορικός ερευνητής της Φαρμακευτικής σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών.
