του Βαγγέλη Αξιώτη*
Η Περιφερειακή στρατηγική έρευνας και καινοτομίας για την λεγόμενη «Έξυπνη Εξειδίκευση» (στρατηγικές RIS3), είναι μία σειρά από ολοκληρωμένες δράσεις τοπικού οικονομικού μετασχηματισμού, οι οποίες στηρίζονται σε τέσσερις βασικές κατευθύνσεις: Μετάβαση, εκσυγχρονισμό, διαφοροποίηση και ριζοσπαστική θεμελίωση νέων τομέων. Η κατεύθυνση στην οποία κινείται η όλη προσπάθεια είναι η υποστήριξη της πολιτικής σε περιφερειακές προτεραιότητες, υποστηρίζοντας την τεχνολογική, πρακτική καινοτομία με την τόνωση των επενδύσεων του ιδιωτικού τομέα. Απαραίτητη προϋπόθεση όμως για αυτή την τόνωση αποτελεί η δημιουργία νέων θέσεων εργασίας στα νησιά μας και σε λιγότερες ανεπτυγμένες και αγροτικές περιοχές, έτσι ώστε να σταματήσει η ροή της εσωτερικής μετανάστευσης από την περιφέρεια προς το κέντρο.
Το πρόβλημα της δημοσιονομικής λιτότητας που απασχολεί την χώρα μας την τελευταία δεκαετία δημιούργησε ένα μεγάλο κενό στην οικονομία περιφερειών, ειδικά αυτών που είχαν να αντιμετωπίσουν σοβαρά προβλήματα και αρνητικές κοινωνικοπολιτικές εξελίξεις από την μεταναστευτική ροή. Σε συνδυασμό με την γεωγραφική απομόνωση το φαινόμενο αυτό επιδεινώθηκε με αποτέλεσμα να φτάσουμε σε κρίσιμα σημεία για την βιωσιμότητα επιχειρήσεων στα νησιά. Εδώ η χρηματοδότηση συνεργασιών με ερευνητικά κέντρα και πανεπιστήμια της χώρας, καθώς επίσης και η χρηματοδότηση για την δημιουργία υποδομών ήταν και συνεχίζει να είναι μία από τις πιο σημαντικές και ριψοκίνδυνες αποφάσεις της Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου για να θέσει τα θεμέλια πάνω στα οποία θα στηριχτεί η ανοικοδόμηση της οικονομίας των νησιών. Ριψοκίνδυνη, καθώς η αποτυχία προηγούμενων χρηματοδοτήσεων δημιούργησε ένα γενικότερο κλίμα δυσπιστίας στον κόσμο, που σε συνδυασμό με την δυσκίνητη γραφειοκρατία, αποτελεί «ωρολογιακή βόμβα» αντίδρασης στο εσωτερικό της Περιφέρειας.
Πάμε όμως να δούμε ποια είναι τα κρίσιμα σημεία πάνω στα οποία θα στηριχτεί μακροπρόθεσμα η ανάπτυξη της ερευνητικής δραστηριότητας στην Περιφέρεια Βορείου Αιγαίου και ποιες είναι οι προκλήσεις που έχει να αντιμετωπίσει κάθε νέα πρόταση/συνεργασία ή νέα υποδομή στα νησιά. Στα δυνατά σημεία συμπεριλαμβάνονται: 1) Σημαντικό περιβαλλοντικό απόθεμα υψηλής ποιότητας, αξιοποιήσιμο για την παραγωγή προϊόντων και υπηρεσιών ποιότητας, 2) λίγες και μικρές δυναμικές επιχειρήσεις εξωστρεφείς και καινοτόμες που είναι οδηγοί για τις υπόλοιπες, 3) ύπαρξη προϊόντων / πόρων διεθνούς φήμης και ακτινοβολίας με συμβολική ποιότητα, 4) δυνατότητα διασύνδεσης μεταποίησης με τουρισμό και 5) ύπαρξη μικρού αλλά δυναμικού αριθμού εξειδικευμένου ανθρώπινου δυναμικού, δεκτικού σε καινοτομία και επιχειρηματικότητα. Στα αδύνατα σημεία της Περιφέρειας, όπου και αποτελούν τις προκλήσεις συμπεριλαμβάνονται: 1) γεωγραφική απομόνωση, 2) «διπλή νησιωτικότητα», 3) διαφορές και απομόνωση στο εσωτερικό των μεγαλύτερων νησιών, 4) περιορισμένη διαθεσιμότητα φυσικών πόρων (νερό, έδαφος) για ανταγωνιστική αγροτική παραγωγή, 5) πλαίσιο επιχειρηματικότητας ιδιαίτερα πολύπλοκο και γραφειοκρατία και 6) μεταναστευτική ροή και αρνητικές κοινωνικοοικονομικές εξελίξεις.
Στο πλαίσιο της προσπάθειας ενίσχυσης της αγροδιατροφικής οικονομίας, η Περιφέρεια Βορείου Αιγαίου και πιο συγκεκριμένα η Διεύθυνση Αγροτικής Οικονομίας ενέκρινε ουσιαστικής σημασίας χρηματοδοτήσεις/συνεργασίες με το εργαστήριο Φαρμακογνωσίας και Χημείας Φυσικών Προϊόντων της Φαρμακευτικής σχολής του ΕΚΠΑ. Η πρώτη σύμβαση και η οποία ολοκληρώθηκε, με τίτλο «Φυτοχημική Ανάλυση της Βιοποικιλότητας των Νήσων της Περιφέρειας του Βορείου Αιγαίου», είχε ως στόχο την ολοκληρωμένη καταγραφή των αρωματικών & φαρμακευτικών φυτών από τα νησιά της Περιφέρειας και την επιλεγμένη φυτοχημική ανάλυση με σύγχρονες «πράσινες» τεχνικές. Εδώ με γνώμονα πάλι την δυσπιστία κάποιοι θα αναφέρουν δημόσια «αυτά τα έχουν κάνει ξανά». Ας δούμε λοιπόν με στοιχεία τι ακριβώς άφησε στα νησιά μας η συγκεκριμένη σύμβαση. Έως και σήμερα δεν υπήρχε κανένας πίνακας, διαθέσιμος στο κοινό, με το σύνολο των αρωματικών / φαρμακευτικών φυτών δυνητικά καλλιεργούμενων από όλα τα νησιά της Περιφέρειας, σε συνδυασμό με τα ενδημικά και απειλούμενα είδη.
Είναι λογικό ότι ένας ενδιαφερόμενος παραγωγός ή αγρότης δεν είναι σε θέση να έχει πρόσβαση σε μεταπτυχιακές ή διδακτορικές εργασίες με στόχο να πάρει μία πρώτη ιδέα για τον αξιοποιήσιμο πλούτο που έχει στα χέρια του. Στόχος όμως δεν ήταν μόνο η απλή καταγραφή των ειδών, αλλά παράλληλα πραγματοποιήθηκε και η συλλογή επιλεγμένων αυτοφυών ειδών στα οποία αναπτύχθηκαν πρωτόκολλα εκχύλισης φυτικού υλικού και παραγωγής αιθέριων ελαίων τόσο σε εργαστηριακό, όσο και σε πιλοτικό επίπεδο, δημιουργήθηκαν πίνακες με την χημική σύσταση εκχυλισμάτων και αιθέριων ελαίων και αξιολογήθηκε η βιολογική δραστικότητά τους.
Είναι δεδομένο ότι για την σωστή προώθηση της αγροδιατροφικής οικονομίας η αγορά έχει ανάγκη από πιστοποιημένα προϊόντα. Η αξιοποίησή τους από την φαρμακευτική/παραφαρμακευτική βιομηχανία γίνεται με βάση πολύ συγκεκριμένα κριτήρια, ενώ παράλληλα η ενημέρωση των πολιτών για τα απειλούμενα ή ενδημικά είδη είναι απαραίτητη με στόχο την ευαισθητοποίηση, την καλλιέργειά τους και την προστασία της φυτικής βιοποικιλότητας των νησιών, η οποία σταθερά υποβαθμίζεται. Τα νησιά μας είναι πλούσια από αυτοφυή κυρίως είδη με ζήτηση στην αγορά (όπως σιδερίτης, ρίγανη, χαμομήλι, δενδρολίβανο, θυμάρι, φασκόμηλο, δάφνη, μελισσόχορτο, λαδανιά, λεβάντα). Για να μπορέσουμε όμως να είμαστε ανταγωνιστικοί στην διεθνή αγορά είναι απαραίτητη η συστηματική, βιολογικά καλλιέργεια. Η ύπαρξη πιστοποιημένου πολλαπλασιαστικού υλικού θεωρείται δεδομένη και αναγκαία για την προστασία του ενδημικού μας σιδερίτη, ρίγανης ή μέντας.
Για παράδειγμα ο ενδημικός σιδερίτης (Sideritis sipylea) καθώς επίσης και η αυτοφυής μέντα (Ziziphora taurica) έχουν αρχίσει πλέον να εξαντλούνται από το φυσικό τους περιβάλλον, καθώς η αλόγιστη κοπή τους παραμένει ατιμώρητη. Με βάση τις παρατηρήσεις μπορεί και να είναι η τελευταία προσπάθεια να προστατεύσουμε τα ενδημικά αυτά είδη από την εξαφάνιση. Θα είμαστε όλοι υπεύθυνοι αν συμβεί κάτι τέτοιο. Με τις αναλύσεις που πραγματοποιήθηκαν σε εκχυλίσματα και αιθέρια έλαιά του από την ομάδα μας, παρουσιάστηκε τόσο σε συνέδρια και σε ημερίδες ότι ο ενδημικός μας σιδερίτης έχει την ίδια «δυναμική» με πολυδιαφημισμένους σιδερίτες (Sideritis scardica ή τσάι του Ολύμπου), να θεωρηθεί ένα είδος προς καλλιέργεια, με στόχο την ελεγχόμενη αξιοποίησή του στον τομέα της αγροδιατροφής. Σε αυτό ο αγρότης πριν μπει σε οποιαδήποτε περιπέτεια διαχείρισης, εκμετάλλευσης και εμπορευματοποίησης της πρώτης ύλης, έχει χρέος να οργανωθεί τόσο στα στάδια της παραγωγής, αποθήκευσης, συντήρησης, και να πληροφορηθεί σωστά για τους απαιτούμενους ελέγχους του περιβάλλοντος καλλιέργειας (εδαφών, νερών) από τις υπηρεσίες της Περιφέρειας και του υπουργείου Αγροτικής ανάπτυξης. Ο υποψήφιος παραγωγός θα πρέπει να γνωρίζει το τελικό προϊόν και την αγορά, καθώς κάθε εταιρεία καθορίζει τις προδιαγραφές ποιότητας, την ιχνηλασιμότητα κτλ. Σε αυτό ακριβώς το σημείο έρχεται να βοηθήσει ουσιαστικά το εργαστήριό μας στην Φαρμακευτική ΕΚΠΑ, καθώς επίσης και το Κέντρο Αριστείας Φυσικών Προϊόντων που θα εγκατασταθεί σύντομα στην Λέσβο με έναν υπερσύγχρονο εξοπλισμό, έτοιμο να καλύψει κάθε ανάγκη.
Παράλληλα με την αξιοποίηση της φυτικής βιοποικιλότητας των νησιών, η οποία δεν ολοκληρώθηκε με την σύμβαση αλλά συνεχίζεται δυναμικά και εξελίσσεται, η Περιφέρεια Βορείου Αιγαίου μας ανέθεσε άλλη μία σημαντική συνεργασία / πρόκληση ενός άλλου πολύ σημαντικού μέρους της αγροδιατροφικής οικονομίας. Τα μελισσοκομικά προϊόντα και η αξιοποίηση των υποπροϊόντων οινοποιείων. Η σύμβαση βρίσκεται υπο εξέλιξη και ενδέχεται να ολοκληρωθεί σύντομα και στόχος των αποτελεσμάτων είναι η χαρτογράφηση των μελιών και μελισσοκομικών προϊόντων (γύρη, πρόπολη) από όλα τα νησιά της Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου συμπεριλαμβανομένων των μικρότερων νησιών/δορυφόρων (Άγιος Ευστράτιος, Ψαρά, Οινούσσες, Φούρνοι). Εδώ θα κινηθούμε στο θέμα της αυθεντικότητας και της νοθείας. Στο δεύτερο σκέλος της σύμβασης με τα υποπροϊόντα ερχόμαστε να δώσουμε μία προστιθέμενη αξία σε ένα προϊόν που θεωρείται «απόβλητο». Δεν ερχόμαστε να δώσουμε λύση στην διαχείριση του όγκου των αποβλήτων, αλλά στην αξιοποίησή του με «πράσινες» τεχνικές με στόχο να μπορεί να χρησιμοποιηθεί σε προϊόντα δερμοκαλλυντικών.
Η καινοτομία και η πράσινη ανάπτυξη είναι οι βασικοί στόχοι των συνεργασιών της ερευνητικής μας ομάδας με την Περιφέρεια Βορείου Αιγαίου. Με την δημιουργία του Κέντρου Αριστείας θα προωθήσουμε την διάχυση της επιστημονικής γνώσης και της τεχνολογικής διαφοροποίησης στα νησιά μας. Αποδείξαμε με τις συνεργασίες ότι έχουμε την τεχνογνωσία να αντεπεξέλθουμε άμεσα σε όλες τις προκλήσεις που μας αφορούν επιστημονικά και είμαστε στην θέση μετά από την εμπιστοσύνη της Περιφέρειας να προχωρήσουμε στην εδραίωση του Κέντρου Αριστείας στην Λέσβο. Ο δρόμος είναι δύσβατος και μακρύς και γι’ αυτό απαιτείται συνεργασία, συστράτευση και υπομονή με επίκεντρο πάντα το εθνικό συμφέρον, αλλά κυρίως των νησιών μας.
*Φαρμακοποιός / Χημικός Φαρμάκων, διδάκτορας Ιατρικής σχολής “La Sapienza” της Ρώμης, Μεταδιδακτορικός ερευνητής της Φαρμακευτικής σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών.
