του Βαγγέλη Αξιώτη*
Στο προηγούμενο άρθρο μιλήσαμε γενικά για τα αλόφυτα και κάναμε αναφορά σε δύο από αυτά με φαρμακολογικές ιδιότητες. Το Eryngium maritimum και Crithmum maritimum.
Συνεχίζοντας στην οικογένεια Amaranthaceae θα βρούμε το πολύ γνωστό Chenopodium album (Χηνοπόδιον το λευκό – εικόνα 1). Αλόφυτο πολύ κοινό στα νησιά του Αιγαίου, με μέγεθος από 10-150εκ. (σπάνια φτάνει και τα 3μ.). Τα φύλλα είναι εναλλασσόμενα, της βάσης οδοντωτά σε σχήμα διαμαντιού (3-7εκ. Χ 3-6εκ.) και τα άνω είναι ρομβοειδή – λογχοειδή (1-5εκ. Χ 0.4 Χ 2εκ.). Πράσινα στην άνω επιφάνεια και με ένα άσπρο επικάλυμμα στην κάτω. Τα μικρά άνθη σχηματίζουν μικρές κυματοειδείς λευκωπές ταξιανθίες σε μια πυκνή, πολύκλαδη κορυφή, 10-40εκ. Από εθνοφαρμακολογικές αναφορές είναι γνωστό ότι εκχυλίσματα από τα φύλλα χρησιμοποιούνται εσωτερικά σαν ανθελμιντικά, αντιφλογιστικά, αντιρρευματικά, υπακτικά και κατά της οδονταλγίας.
Εσωτερικά ένα τσάι χρησιμοποιείται για τους ρευματισμούς. Παράλληλα τα φύλλα σαν διάλυμα ή κατάπλασμα χρησιμοποιούνται για τα δήγματα των κοριών, το ηλιακό έγκαυμα, τις ρευματικές αρθρώσεις και τα οιδήματα των άκρων. Οι σπόροι μασιούνται για ουρολογικά προβλήματα. Ο χυμός από την ρίζα χρησιμοποιείται για την αιμορραγική διάρροια. Θέλει ιδιαίτερη προσοχή το γεγονός ότι τα φυτά του γένους Chenopodium περιέχουν τοξικές σαπωνίνες, οι οποίες όμως διασπώνται κατά το βράσιμο. Επίσης περιέχουν μικρή ποσότητα οξαλικού οξέος. Το συγκεκριμένο αλόφυτο είναι μεταλλο-συσσωρευτής και χρειάζεται ιδιαίτερη προσοχή σε εδάφη με νιτρικά άλατα. Τα συσσωρεύουν και η βρώση τους μπορεί να οδηγήσει μακροπρόθεσμα σε γαστρικό καρκίνο. Από υδατικά εκχυλίσματα των φύλλων του απομονώθηκαν μεταβολίτες, όπως λιγνάνες (pinoresinol, syringaresinol, lariciresinol). Παράλληλα απομονώθηκαν σαπωνίνες από τις ρίζες του. Από τα φύλλα του παραλαμβάνεται έλαιο σε ποσοστό 0,64% v/w με μεγαλύτερο ποσοστό μεταβολίτη, p-cymene (~ 41%). Επίσης από τα φύλλα απομονώθηκαν και αρκετά φλαβονοειδή στα οποία οφείλεται και η αρκετά ικανοποιητική αντιοξειδωτική δράση. Άλλα υποείδη του γένους Chenopodium που εμφανίζονται στα νησιά του Αιγαίου είναι: Chenopodium ambrosioides, Chenopodium murale, Chenopodium botrys, Chenopodium giganteum, Chenopodium opulifolium.
Στην ίδια οικογένεια των Amaranthaceae, ανήκει και η πολύ κοινή Salsola kali (εικόνα 2). Θα την βρούμε σε όλες τις παραλίες των νησιών, στους παραθαλάσσιους δρόμους και στις αλυκές. Είναι φυτό όρθιο και έρπον, μικρού έως μεσαίου μεγέθους, σαρκώδες και ετήσιο. Τα φύλλα του είναι κυλινδρικά με μικρή άκανθα στο άκρο, άνθη μικρά πράσινα ή με ροζ χείλος, πενταμερή, μεμβρανώδη, στην βάση ακανθωτών βρακτίων. Η ανθοφορία του είναι από τον Μάιο – Σεπτέμβριο. Εθνοφαρμακολογικά οι αναφορές είναι για τον χυμό του φρέσκου φυτού που είναι εξαιρετικό διουρητικό. Η σαλσολίνη χρησιμοποιήθηκε για την ρύθμιση της αρτηριακής πίεσης. Θεωρείται ισάξια της παπαβερίνης στην δράση σαν αγγειοδιασταλτικό και της υδραστίνης στους μυς της μήτρας. Επίσης την στάχτη του φυτού την χρησιμοποιούσαν στην σαπωνοποιία και στην υαλουργία. Η παρουσία του οξαλικού οξέος την περιορίζει στην εδώδιμη χρήση του.
Στα αλόφυτα ανήκει επίσης και το είδος Polygonum aviculare (εικόνα 3). Ανήκει στην οικογένεια Polygonaceae. Πολύ κοινό φυτό στα νησιά του Αιγαίου, γνωστό και με την ονομασία Πολύκομπο. Είναι όρθιο ή έρπον φυτό, 5-200εκ., φύλλα 2-5εκ. ελλειπτικά, μεγαλύτερα του κεντρικού βλαστού από τους περιφερικούς. Τα έλυτρα είναι διαφανή, αργυρόχροα. Άνθη μονήρη, 3 χιλ., με μέρη περιανθίου πράσινα με λευκό ή ροζ χείλος. Η ανθοφορία του είναι από Μάιο – Νοέμβριο. Εθνοφαρμακολογικά γίνονται αναφορές σαν αποτελεσματικό στυπτικό και διουρητικό και χρησιμοποιείται κατά της δυσεντερίας και των αιμορροΐδων. Εσωτερικά και εξωτερικά χρησιμοποιείται στα τραύματα, στις αιμορραγίες και την διάρροια. Ο χυμός του φυτού είναι ελαφρά διουρητικός, αποχρεμπτικός και αγγειοσυσπαστικός. Εξωτερικά είναι ιδιαίτερα αποτελεσματικό για τις ρινορραγίες και τις πληγές. Οι σπόροι του είναι εμετικοί και καθαρτικοί. Είναι ιδιαίτερα αποτελεσματικό για τις δυσεντερίες βακτηριακής προέλευσης. Περιέχει όπως και το προηγούμενο είδος οξαλικό οξύ, το οποίο ελαττώνεται κατά το βράσιμο.
Το οξαλικό οξύ μπορεί να προκαλέσει ελάττωση του ασβεστίου και επιδείνωση των ρευματικών παθήσεων. Σύμφωνα με το European Medicines Agency υπάρχουν σκευάσματα με το αέριο τμήμα του φυτού που χρησιμοποιούνται για το κοινό κρυολόγημα, ήπιες λοιμώξεις της στοματικής κοιλότητας και του λαιμού και ήπιες λοιμώξεις του ουροποιητικού συστήματος. Για τις τελευταίες λοιμώξεις έχει βρεθεί ότι το πρόβλημα λύνεται με την αύξηση του όγκου των ούρων και με αποτέλεσμα την αύξηση της ροής τους από το ουροποιητικό σύστημα. Άλλα είδη της ίδιας οικογένειας είναι το Polygonum maritimum και Polygonum equisetiforme.
(Οι φωτογραφίες είναι από το βιβλίο «Φυτά της Ελλάδας. Η έρευνα στην Λέσβο», Μάκης Αξιώτης, Βαγγέλης Αξιώτης, εκδόσεις Ενδελέχεια).
*Φαρμακοποιός / Χημικός Φαρμάκων, διδάκτορας Ιατρικής σχολής “La Sapienza” της Ρώμης
Μεταδιδακτορικός ερευνητής της Φαρμακευτικής σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών.
