του Βαγγέλη Αξιώτη*
Με αφορμή την ομιλία μου στο 1ο Πανελλήνιο Εθνοφαρμακολογίας που πραγματοποιήθηκε στο Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών στην Αθήνα (11-13 Οκτωβρίου), θα ήθελα να αναλύσω μία από τις διαφάνειές μου με αφορμή το θέμα της εφαρμογής της τεχνητής νοημοσύνης στην επιστήμη της ελληνικής εθνοφαρμακολογίας. Είναι γνωστό ότι η τεχνητή νοημοσύνη (artificial intelligence, text mining, machine learning) είναι ευρέως γνωστή στην παγκόσμια εθνοφαρμακολογία και ειδικά από τους κινέζους επιστήμονες με την πολύ πλούσια εθνοφαρμακολογία της λεγόμενης «κινεζικής λαϊκής ιατρικής». Κάτι ανάλογο όμως δεν ισχύει με την ελληνική εθνοφαρμακολογία που τώρα πλέον με δειλά, αλλά ουσιαστικά βήματα προσπαθεί να καλύψει το κενό δεκαετιών και να αξιοποιήσει τον απίστευτο θησαυρό της.
Η εθνοφαρμακολογία είναι η επιστήμη η οποία ασχολείται με την παρατήρηση, περιγραφή, προσδιορισμό και πειραματική έρευνα των συστατικών και των δράσεων των φαρμάκων φυτικής, ζωικής και ορυκτής προέλευσης (άλατα), καθώς επίσης και μιγμάτων σε συνδυασμό πάντα με τα πολύπλοκα πολιτισμικά στοιχεία του κάθε λαού. Ακόμα και αν η δυτική ιατρική με την συνθετική ή ημισυνθετική φαρμακευτική χημεία έχει επηρεάσει πλέον ολοκληρωτικά τον τρόπο αντιμετώπισης ασθενειών και στον ελλαδικό χώρο, η στροφή στα φυσικά προϊόντα από τις φαρμακευτικές εταιρείες είναι πλέον δεδομένη τόσο σε εθνικό όσο και σε παγκόσμιο επίπεδο. Η επιστημονική γνώση έχει φτάσει πλεον σε τέτοιο επίπεδο που τα φυτικά εκχυλίσματα αντιμετωπίζονται σαν μίγματα δευτερογενών μεταβολιτών (δραστικών ή μη) με συγκεκριμένες χημικές δομές στον χώρο και με άγνωστη, πολλές φορές, δράση σε διάφορα βιοχημικά μονοπάτια της ζωής.
Η χρήση των δευτερογενών μεταβολιτών τους αποτέλεσε ουσιαστικό παράγοντα επιβίωσης του ανθρώπινου είδους και φυσικά της εξέλιξης του πολιτισμού. Από το ένστικτο, στην εφαρμοσμένη επιστήμη οι εφαρμογές τους στην καθημερινή ζωή πλέον είναι δεδομένες ακόμα και αν αυτό πολλές φορές δεν γίνεται άμεσα αντιληπτό. Η μεγάλη βάση δεδομένων όμως στην οποία στηρίζονται οι εθνοφαρμακολογικές αναφορές πολλές φορές οδηγεί σε μία αρνητική προσέγγισή της και αυτό μπορεί να οφείλεται στην έως τώρα λανθασμένη χρήση κατευθυνόμενων ερωτηματολογίων δυτικής προσέγγισης (evidential intelligence interviews) ή και την άγνοια των επιδημιολογικών στοιχείων της περιοχής του πληθυσμού υπο μελέτη.
Επίσης είναι πλέον άγνωστος ο αριθμός των «ελληνικών εθνοφαρμακολογικών αναφορών» που κυκλοφορούν διαδικτυακά και πολλές φορές αποτελούν λανθασμένη πηγή πληροφορίας για το ευρύ κοινό. Παράλληλα είναι ελάχιστες οι επιστημονικές εργασίες που στηρίζονται σε εθνοφαρμακολογικές αναφορές του ελλαδικού χώρου, οι οποίες στηρίζονται σε αναφορές και όχι μόνο στα πασίγνωστα αρχαία κείμενα του Διοσκουρίδη. Η Ελλάδα αποτέλεσε σταθμό σημαντικών πολιτισμικών επιρροών τόσο από την Δύση όσο και από την Ανατολή. Το πολιτισμικό συνονθύλευμα όλες τις εκφάνσεις του λεγόμενου ανθρώπινου πολιτισμού. Από την γλώσσα έως και την λαϊκή θεραπευτική. Στην λαϊκή θεραπευτική η γνώση περνούσε με την προφορική παράδοση στις επόμενες γενιές με αποτέλεσμα πολλά στοιχεία να έχουν μεταβληθεί, αλλοιωθεί και το αποτέλεσμα είναι να έχουμε σήμερα μία απροσδιόριστη βάση δεδομένων, φιλτραρισμένη από τον χρόνο εμπειρία.
Επίσης, βρισκόμαστε μπροστά σε μία πολύπλοκη γλωσσολογική διαφοροποίηση των ονομάτων της δρόγης τόσο σε διαφορετικές περιοχές της Ελλάδας γεωγραφικά απομονωμένες μεταξύ τους, αλλά και σε γειτονικές και το αποτέλεσμα είναι οτι απαιτείται και μία γλωσσολογική επιβεβαίωση της δράσης της συγκεκριμένης δρόγης. Άλλο ένα σημαντικό ανθρωπολογικό στοιχείο που καθορίζει την πολυπλοκότητα της εθνοφαρμακολογίας αποτελεί η μελέτη όλων των ηθών και εθίμων που ακολουθούν την ανεύρεση, καλλιέργεια, ξήρανση, φύλαξη της δρόγης στις περιοχές αναφοράς.
Η πληθώρα των παραδοσιακών γνώσεων σχετικά με την εθνοφαρμακολογία, συνεχίζει να μεταδίδεται μέσα από τα σύγχρονα μέσα επικοινωνίας και δικτύωσης όπως ιστολόγια, online κοινωνικά δίκτυα, κλπ. Η ανάλυση αυτών των δεδομένων, όμως, παρουσιάζει ένα σύνολο προκλήσεων που εμφανίζονται στο χώρο των μεγάλων δεδομένων (big data). Οι προκλήσεις αφορούν τόσο τον όγκο δεδομένων, όσο και πολύπλοκες κοινωνιολογικές και ανθρωπολογικές παραμέτρους, όπως διάλεκτος, χώρος έκφρασης (π.χ. forum ιατρικό ή προσωπικό ιστολόγιο) κτλ. Η ψηφιοποίηση και η αξιοποίηση ενός τέτοιου όγκου δεδομένων αποτελεί ουσιαστική πρόκληση της σύγχρονης εποχής και αυτό μπορεί να γίνει με τις τεχνικές της Τεχνητής Νοημοσύνης και εξόρυξης δεδομένων (data mining ή text mining), με την βοήθεια των οποίων γίνεται ακριβώς αυτό που ορίζει η λέξη «εξόρυξη». Ορίζουμε στο σύστημα τις παραμέτρους «λέξεις-κλειδιά, όρους» που στην δική μας περίπτωση είναι «είδη φυτών, δρόγες, παθήσεις» και με την βοήθεια αλγορίθμων πραγματοποιείται η ηλεκτρονική συλλογή όλων των δεδομένων και κατηγοριοποιούνται πάλι με βάση συγκεκριμένες παραμέτρους (οικογένεια φυτού, χημική κατηγορία δευτερογενή μεταβολίτη, παθολογία και τύπος θεραπείας). Η τεράστια αυτή πηγή πληροφορίας πρέπει να φιλτραριστεί από ειδικό επιστημονικό δυναμικό για την ορθή διαχείριση και αξιοποίησή της. Το αποτέλεσμα θα είναι η δημιουργία μιας βάσης δεδομένων στοχευμένων πηγών, απαραίτητη για την ερευνητική αξιολόγηση των δεδομένων.
Είναι φανερό ότι πλέον είναι απαραίτητη η σύζευξη πρωτοποριακών μεθόδων τεχνολογίας για να μπορέσουμε να αξιοποιήσουμε την πληροφορία. Παράλληλα υπάρχει ανάγκη ψηφιοποίησης των χειρόγραφων συνταγών και κειμένων με τεχνικές αναγνώρισης κειμένου, έτσι ώστε να διασωθούν και να αξιοποιηθούν σωστά με τις προηγούμενες τεχνικές «εξόρυξης» πληροφορίας.
*-Φαρμακοποιός / Χημικός Φαρμάκων, διδάκτορας Ιατρικής σχολής “La Sapienza” της Ρώμης
-Μεταδιδακτορικός ερευνητής της Φαρμακευτικής σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών.
