Ένα πολύ πλούσιο λεύκωμα για τα παρεκκλήσια, τα ξωκλήσια και τα προσκυνητάρια της ευρύτερης περιοχής του Σκαλοχωρίου στη Λέσβο δημιούργησε ο εκπαιδευτικός, ερευνητής και συγγραφέας Δημήτρης Χατζηλίας. Στις 120 περίπου σελίδες του «Χώροι λατρείας του Σκαλοχωρίου Λέσβου» χώρεσε υλικό για πάνω από 70 σημαντικά μνημεία, με φωτογραφίες και πληροφορίες για τους χώρους, αλλά και παραρτήματα με ιστορικό ενδιαφέρον.
«Συντελεστής στη γνωριμία ενός τόπου είναι και τα εκκλησιαστικά μνημεία. Είναι τα σημάδια που αφήνουν οι άνθρωποι, είναι ο πολιτισμός που δημιουργούν όταν ενεργούν με βάση τις θρησκευτικές τους πεποιθήσεις, τις υφιστάμενες διοικητικές, κρατικές συνθήκες και δομές. Δημιουργείται, πάντοτε, αλληλεπίδραση κι αλληλεξάρτηση ανάμεσα στο κράτος και την εκκλησία. Αυτό ισχύει και για τους ελεύθερους και για τους υπόδουλους. Οι παραπάνω διαπιστώσεις ισχύουν και για το Σκαλοχώρι», αναφέρει ο κ. Χατζηλίας στον πρόλογο του βιβλίου του, όπου αναφέρεται σε αυτά τα μοναδικά μνημεία, τα περισσότερα από τα οποία φτιάχτηκαν σε μια περίοδο – όχι πάντα αρμονικής – συνύπαρξης Ελλήνων και Τούρκων.
Άλλα μέσα σε κοινοτικούς και άλλα μέσα σε ιδιωτικούς χώρους, ή πάνω σε δρόμους, πολλά ξωκλήσια δεν εξυπηρετούσαν μόνο ως χώροι λατρείας αλλά και ως καταφύγια για τις κακές καιρικές συνθήκες για κτηνοτρόφους και γεωργούς ή και περαστικούς, σε μια εποχή χωρίς πολλά μέσα ή και σχολεία… χωρίς δασκάλους, όπως αναφέρει ο συγγραφέας. Πολλά από αυτά στο όνομα της Αγίας Παρασκευής, των Αρχαγγέλων, του Αγίου Δημητρίου, του Αγίου Ιωάννη, του Αγίου Νικολάου και άλλων γνωστών αγίων αλλά και κάποιων πιο… άγνωστων, όπως τα τρία ξωκλήσια στο όνομα της Αγίας Μελάνης.
Το λεύκωμα του Δημήτρη Χατζηλία μας «ξεναγεί» από τον ενοριακό ναό του Αγίου Γεωργίου, που χρονολογείται από τον 17ο αιώνα, ως το εκκλησάκι του Προφήτη Ηλία στο ύψωμα του Άη Λια, ή το εξωκλήσι του Άγιου Μάμα στο Κοτζά Δαγ ή εκείνο των Αγίων Θεοδώρων στο Σαλβαράδο, και τα προσκυνητάρια στα Πέδια και τα λείψανα ναών στο Τσαμούρ Λιμάν’. Άλλα καλοδιατηρημένα και κατασκευασμένα πιο πρόσφατα, κι άλλα με παραπάνω από εμφανή πάνω τους τα σημάδια του χρόνου και της εγκατάλειψης.
Το βιβλίο «Χώροι λατρείας στο Σκαλοχώρι Λέσβου» αναφέρεται σε 10 παρεκκλήσια, 37 ξωκλήσια, και 25 προσκυνητάρια και άλλους χώρους λατρείας, ενώ είναι σημαντικό να σημειώσουμε πως δεν κυκλοφόρησε στα βιβλιοπωλεία, αλλά διατέθηκε δωρεάν σε βιβλιοθήκες, σχολεία, ερευνητές και σε όλους όσους ενδιαφέρονταν να γνωρίσουν την περιοχή.
O Δημήτρης Χατζηλίας, πέρα από το σημαντικό του έργο ως παιδαγωγός έχει και αξιοσημείωτη παρουσία ως συγγραφέας και ερευνητής με οκτώ συνολικά τίτλους βιβλίων (πολλά από τα οποία αφορούν φυσικά τη γενέτειρά του, το Σκαλοχώρι), αλλά και πολλά άρθρα ερευνητικού περιεχομένου για την Εκπαίδευση και την Ιστορία σε παιδαγωγικά περιοδικά, ενώ αρθρογραφεί και στον τοπικό Τύπο.
