Το 1945, η εφημερίδα «Ελεύθερη Λέσβος», παραθέτει ένα πλούσιο επετειακό αφιέρωμα για την απελευθέρωση του νησιού, η αρχή της οποίας σηματοδοτήθηκε από την απελευθέρωση της Μυτιλήνης, αλλά και του Πλωμαρίου, στις 8 Νοεμβρίου 1912. Κατόπιν ευγενικής παραχώρησης από την ομάδα Φίλων Ιστορικής Μνήμης και Πολιτιστικής Δημιουργίας (ΦΙΜΠΟΔ), επιλέξαμε ορισμένα άρθρα από αυτά που δημοσιεύθηκαν στην εφημερίδα, με την οποία συνεργάζονταν «όλοι οι μεγάλοι βάρδοι της λεσβιακής διανόησης». Επιπλέον, το επετειακό αφιέρωμα της «Ελεύθερης Λέσβου» αποκτά ιδιαίτερη σημασία αν αναλογιστεί κανείς ότι απέχει μόλις 33 χρόνια από το ιστορικό γεγονός της απελευθέρωσης, ενώ συγχρόνως η χρονική συγκυρία της δημοσίευσης «πέφτει» πάνω στην έξοδο της Ελλάδας από τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, οπότε η χώρα βρίσκεται στα πρόθυρα ενός εμφύλιου σπαραγμού.
Τα κείμενα που παρατίθενται από το επετειακό αφιέρωμα είναι το χρονικό απελευθέρωσης της Μυτιλήνης με τίτλο «8η Νοέμβρη 1912», καθώς και τα άρθρα «Οι Έλληνες στον απελευθερωτικό αγώνα» που υπογράφει ο «Ιστορικός» και «Οι Ιεροί Λόχοι των Ελλήνων της Αμερικής» του Ε. ΜΑΚΡΗ με ιστορικές αναφορές στον Ιερό Λόχο των Ελλήνων της Αμερικής και την Λεσβιακή Φάλαγγα. Τα δυο σώματα αυτά αποτελούνταν από ξενιτεμένους Έλληνες της Αμερικής που επέστρεψαν στην πατρίδα, με σκοπό να συμμετάσχουν στον αγώνα για την απελευθέρωση των υπόλοιπων ελληνικών εδαφών.
«8η του Νοέμβρη 1912»
«Η είδηση ότι θα ‘ρχότανε καράβια του Ελληνικού στόλου για να λευτερώσουν το νησί απ’ το ζυγό του τούρκου δυνάστη, διαδόθηκε στις 10 π.μ ώρα της 7ης Νοέμβρη. Πλήθη κόσμου τρέξανε στην ακτή αγναντεύοντας το πέλαγος. Τα ελληνικά πλοία φάνηκαν προς τον κάβο της «Αγριλιάς» στις 5 1/2 το πρωί. Πρώτος τα είδε ο νυχτοφύλακας Κ. Γονιδέλλης. Η είδηση διαδόθηκε αστραπιαία στο πλήθος που ανυπομονούσε. Εν τω μεταξύ στο Λιμεναρχείο είχε έρθει επείγον τηλεγράφημα αναφέροντας το γεγονός του κατάπλου του Ελληνικού στόλου.
Με την ανατολή του ηλίου, σε γραμμή στρατηγικής παράταξης κατέπλευσαν στα λεσβιακά νερά τα θωρηκτά «Αβέρωφ», «Ύδρα», «Σπέτσες», «Ψαρά», τα αντιτορπιλικά «Ιέραξ», «Νέα Γενεά», «Ασπίς», «Θύελλα», «Νίκη» και «Βέλος», το ναρκαλοβόλο «Κανάρης» και τα μεταγωγικά «Μακεδονία», «Πέλωψ», «Αλέξανδρος Καλλουτάς» και «Ισμήνη».
Η φαμφάρ του «Αβέρωφ» έπαιζε το εμβατήριο «Μάυρ’ είν’ η νύχτα στα βουνά». Πλήθος κόσμου κατάκλεισε την προκυμαία.
Ο Ναύαρχος Κουντουριώτης με ατμάκατο της ναυαρχίδας ειδοποίησε ότι έπρεπε να τον υποδεχτούν, ο Νομάρχης, ο Διοικητής, ο Μητροπολίτης, ο αρχηγός στρατού, ο Δήμαρχος και οι προύχοντες. Στον Ναύαρχο παρουσιάστηκαν ο Διοικητής, ο Μητροπολίτης, και ο Δήμαρχος με τον διερμηνέα Νεστωρίδη. Ο Κουντουριώτης ζήτησε την άμεση παράδοση του νησιού και του τουρκικού στρατού. Ο Διοικητής ζήτησε δίωρη προθεσμία για να συνεννοηθεί με τον Νομάρχη. Ο Νομάρχης παρεκάλεσε να δοθεί 24ωρη προθεσμία για να ζητήσει από την κυβέρνησή του την άδεια να περαιωθεί ο τουρκικός στρατός στη Σμύρνη και ν’ αποφευχθεί έτσι η αιματοχυσία.
Ο Κουντουριώτης απέρριψε την αίτηση και δήλωσε στο Νομάρχη ότι έχει εντολή να καταλάβει αμέσως το νησί. Δόθηκε μονάχα προθεσμία δύο ωρών για την περισυλλογή των τούρκων στρατιωτών.
Τα πρώτα αγήματα της απελευθέρωσης αποβιβάστηκαν στην «πετρόσκαλα». Στην εμφάνιση της Ελληνικής σημαίας ο έξαλλος λαός την υποδέχτηκε με ζητωκραυγές, χειροκροτήματα και άλλες συγκινητικές εκδηλώσεις.
Τα τηλεβόλα των πολεμικών έριξαν 101 πυροβολισμούς. Συγχρόνως στην προκυμαία επιβιβαζότανε αγήματα απ’ τα τρία σημεία. Λίγο υστερότερα η σημαία κυμάτιζε στο Διοικητήριο. Η κατάληψη του Διοικητηρίου έγινε απ’ τον στρατιωτικό και πολιτικό διοικητή Μυτιλήνης Κ. Μελά στον οποίο παρέδωσαν την αρχή οι τέως Νομάρχης και διοικητής Εκρέμ και Εράμ βέηδες. Και οι δυο τους διαμαρτυρήθηκαν τυπικά. Ταυτόχρονα και άλλα δημόσια καταστήματα κατελήφθησαν απ’ τα αγήματα. Στο Δημαρχείο πάνω στην τούρκικη επιγραφή τοποθετήθηκε λευκή ταινία με τις λέξεις «ελληνικόν δημαρχείον Μυτιλήνης».
Τη στιγμή που ο στρατός διέσχιζε τους δρόμους της ελεύθερης πόλης ομάδες έξαλλων πολιτών ορμούσαν στις φυλακές και στο οίκημα του δικαστηρίου. Τα γραφεία λεηλατήθηκαν. Έγγραφα και άλλα αντικείμενα διασκορπίστηκαν. Όταν οι έλληνες αξιωματικοί έφτασαν για να εμποδίσουν τα έκτροπα οι επιδρομείς είχαν εξαφανιστεί μαζί με τα σουβενίρ της ιστορικής μέρας.
Στις 10 το πρωί πιάστηκαν οι Τούρκοι διοικητές στο Κιόσκι. Ένας πολίτης με περίστροφο τους επιτέθηκε. Αλλά συγκρατήθηκε απ’ το πλήθος.
Ύστερα απ’ τον πρώτο ενθουσιασμό ο λαός ξέσπασε στο τούρκικο φέσι. Οι φεσοφόροι πρόκριτοι Βοστάνης, Γρηγορίου, Χριστοδουλίδης, Μουτάφης, Φούσκας, ο Δήμαρχος κ.ά. πέταξαν τα φέσια και φορέσανε ρεμπούπλικες.
Οι πρόξενοι των δυνάμεων Ν. Βαρτζίλης, Ε. Λουκάς, Απ. Σημαντήρης, Φ. Άτκινσον, Α.Π. Βασιλείου, Γ. Καψιμάλης και Δ. Βλάχος ύστερα από ολιγόωρη σύσκεψη στην τράπεζα της Ανατολής συνέταξαν και έστειλαν στις προξενικές αρχές της Σμύρνης το παρακάτω τηλεγράφημα.
«Ελληνικός στόλος ηγκυροβόλησε ταύτην την πρωίαν. Ναύαρχος εζήτησε παράδωσιν νήσου άνευ όρων θέσας προθεσμίαν δίωρον. Γενομένης συσκέψεως μεταξύ των τοπικών, θρησκευτικών και προξενικών αρχών απεφασίσθη να ζητηθεί 24ωρη προθεσμία. Επετεύχθη 1 ½ ώρας δια την κατάληψιν της νήσου. Ο Νομάρχης υπεσχέθη αποχώρησιν του στρατού εις το εσωτερικόν άνευ αντιστάσεως. Λαός ησυχάζει».
«Οι Έλληνες στον απελευθερωτικό αγώνα»
«Αρχικά για την απελευθέρωση του νησιού χρησιμοποιήθηκαν το ανεξάρτητο Τάγμα Μανουσάκη και κατοπινά σ’ ενίσχυσή του απόσπασμα Πεζοναυτών. Ο Τουρκικός στρατός όμως εξακολουθούσε να κατέχει το Βορεινό τμήμα του νησιού κι αυτό έγινε αφορμή να σταλούν κι άλλα τμήματα και ανώτερος αξιωματικός διοικητής μαζί με επιτελείο ικανό να φέρει σε πέρας την επιχείρηση της Μυτιλήνης.
Συνολικά η δύναμη του Τουρκικού στρατού περνούσε τις 2.000 άνδρες ενώ η ελληνική δύναμη αποτελέστηκε 1) από το Τάγμα Μανουσάκη, 2) από το αποβατικό απόσπασμα Ναυτικού (Αιγαίου) 3) από τον Λόχο Λεσβίων (δύναμη 210 άνδρες) 4)από το λόχο του 7ου Συν/τος 5) από το 2ο Τάγμα του 19ου Συν/τος (δύναμη 106) 6) από το απόσπασμα πεζοναυτών (Θες/νίκης), 7) 10 ορειβατικά κανόνια.
Συνολική δύναμη 3.175 άνδρες και αξιωματικοί. Ανώτερος Στρατιωτικός Διοικητής είχε ορισθεί ο Συν/χης Συρμανέζης και επιτελάρχης ο τότε λοχαγός Βερνάρδος.
Έτσι οι επιχειρήσεις που άρχισαν στις 8 του Νοέμβρη, τελειώσανε με τη μάχη του Κλαπάδου στις 10 του Δεκέμβρη, οπότε και με πρωτόκολλο που υπογράφτηκε στο χωριό Κλαπάδο παραδόθηκε αιχμάλωτος ο Τούρκικος στρατός του νησιού.
Την πολιτική διοίκηση πήρε ο τότε πρόξενος της Σμύρνης Στελλάκης.
Στο σημείωμά μας όμως αυτό θα πούμε ειδικά για την συμμετοχή των Λεσβίων.
Πριν από την έναρξη του πολέμου, Λέσβιοι νησιώτες και Μικρασιάτες είχαν αποφασίσει ύστερα από την τροπή που έπαιρνε η Ιταλική επέμβαση στο Αιγαίο, να ξεσηκώσουν τα νησιά ενάντια στον Τούρκο καταχτητή.
Η πρώτη λοιπόν ενέργεια ήταν να σχηματισθούν στην Αμερική Ιεροί Λόχοι με πρωτοστάτες τους Λεσβίους της Αμερικής που πραγματικά σχηματίστηκαν κι έφυγαν για την Ελλάδα πριν την κήρυξη του Ελληνοτουρκικού πολέμου. Το πρώτο τμήμα που έφτασε στην Ελλάδα πριν αρχίσει ο πόλεμος, γυμνάστηκε και κατανεμήθηκε στα συντάγματα Αθηνών, και βγήκε αμέσως στο στρατό εκστρατείας. Ας σημειωθεί πως οι άνδρες ήρθαν με τον οπλισμό τους, τα χρήματα δε που έφεραν μαζί των δόθηκαν στο δημόσιο ταμείο για τις ανάγκες του πολέμου.
Όταν όμως κηρύχτηκε ο πόλεμος και το νησί ήταν ακόμα υπόδουλο, στην Νέα Υόρκη σχηματιζότανε άλλος λόχος με την ονομασία Λεσβιακή Φάλαγγα «Ελευθερία» ο λόχος που πήρε μέρος στις επιχειρήσεις της Νήσου. Η δύναμή του ήταν 210 άνδρες και μόνο οι υπαξιωματικοί και ο Διοικητής δόθηκαν από τον ταχτικό στρατό.
Στις 24 του Οχτώβρη (νέα ημερομηνία, 11 παληά) αποφασιζότανε στη Νέα Υόρκη η σύσταση της εθελοντικής φάλαγγας και σε λίγες μέρες 16 του Νοέμβρη (νέα ημερομηνία) ήταν έτοιμη και αναχωρούσε από την Ν. Υόρκη για την Ελλάδα.
Το ιδανικό της Φάλαγγας ήταν να πάρει μέρος στην απελευθέρωση του νησιού, αλλά στις Αζόρες στις 22 Νοεμβρίου μαθεύτηκε από τον ασύρματο του καραβιού η κατάληψη της Μυτιλήνης από το στόλο και το τάγμα Μανουσάκη. Στις 29 Νοέμβρη ήταν η φάλαγγα στην Πάτρα και στις 30 στας Αθήνας.
Στην Αθήνα άρχισε η εντατική εκπαίδευση και ο λόχος με τον Διοικητή του τον Περικλή Δρίτσα υπολοχαγό τότε πήρε μέρος στις μάχες του Κλαπάδου και αργότερα έμεινε για λίγο ως φρουρά του νησιού, ώσπου ξεκαθαρίστηκε η κατάσταση στο Αιγαίο. Μετά στάλθηκαν στο στρατό Μακεδονίας».
«Οι Ιεροί Λόχοι των Ελλήνων της Αμερικής»
«Στην Αμερική από το 1910 είχαν σχηματισθεί Ελληνικοί λόχοι που πήραν την επωνυμία «Ιεροί λόχοι» με σκοπό να κατέβουν να πολεμήσουν για την ολοκλήρωση της Ελληνικής λευτεριάς. Τέτοιοι λόχοι είχαν σχηματισθεί στην Νέα Υόρκη, Βοστώνη, Μασαχουσέτη, Σικάγο κ.ά. στους οποίους υπήρχαν πολλοί Μυτιληνιοί, Σαμιώτες, Χιώτες και Λημνιοί.
Τον Ιούλιο του 1912 οι Ιεροί Λόχοι της Μασαχουσέτης αποφάσισαν να κατέβουν στην Ελλάδα για ν’ αρχίσουν την δράση αφού πρώτα πετύχουν την επανάσταση των Ελλήνων που βρίσκονται κάτω από τον Τουρκικό ζυγό, και εξασφαλίσουν την συνδρομή της ελεύθερης πατρίδας. Μαζεύτηκαν χρήματα και έγιναν οι σχετικές προετοιμασίες. Διοικητής των λόχων ήταν ο Αριστείδης Τσάμης από τις Σέρρες ανθ/γος πυροβολικού και υποδιοικητής ο Βελισάριος Γ. απ’ την Πελοπόννησο. Γραμματέας ήταν ο Στρατής Χατζημιχάλης από τον Μανδαμάδο που τώρα είναι αξιωματικός του Αμερικανικού στρατού. Το Διοικητικό Συμβούλιο το αποτελούσαν Μανταμαδιώτες, Καλλονιάτες, Σκαλοχωρίτες κ.ά..
Οι Ιεροί Λόχοι της Αμερικής μετά την κήρυξη του πολέμου απ’ το Μαυροβούνιο ενάντια της Τουρκίας ξεκίνησαν με σκοπό να ελευθερώσουν τα νησιά του Αιγαίου. Στην Πορτογαλία πληροφορήθηκαν ότι η Ελλάδα κήρυξε τον πόλεμο επίσημα εναντίον της Τουρκίας. Με το πλοίο «Μανόλιας» έφτασαν στην Πάτρα όπου έγινε θερμότατη υποδοχή. Η άφιξη των ξενιτεμένων ελλήνων που κατέβαιναν να πολεμήσουν για τη λευτεριά και της υπόλοιπης πατρίδας έγινε η αφετηρία μιας πανελληνίας έγερσης.
Στην Αθήνα έγινε στους ξενιτεμένους Έλληνες η ίδια θερμή υποδοχή στην οποία πήρε μέρος και ο ίδιος ο Βενιζέλος. Στους Ιερούς Λόχους δηλώθηκε ότι μες στο πρόγραμμα των επιχειρήσεων του ελληνικού στρατού ήταν και η απελευθέρωση των νησιών του Αιγαίου. Ύστερα από αυτό οι Έλληνες της Αμερικής κατέθεσαν τα χρηματικά ποσά που έφερναν στην ελληνική κυβέρνηση και δήλωσαν ότι θα πολεμήσουν εκεί όπου είχε ανάγκη η Πατρίδα. Στους Ιερούς Λόχους μπήκανε εθελοντικά και πολλοί αξιωματικοί της σχολής Ευελπίδων που ανάμεσά τους ήταν και ο στρατηγός Μπακιρτζής.
Απ’ τους άνδρες του Ιερού Λόχου που πολέμησαν με γενναιότητα σ’ όλα τα ελληνικά μέτωπα έζησαν ελάχιστοι, οι περισσότεροι πότισαν με το αίμα τους τις σκλαβωμένες πόλεις και τα χωριά που απελευθέρωσαν.
Ύστερα απ’ τους Ιερούς Λόχους σχηματίσθηκε αποκλειστικά από Λεσβίους η Λεσβιακή φάλαγγα που πολέμησε για τη λευτεριά του νησιού μας. Πολλοί απ’ τους άνδρες της πότισαν με το αίμα τους την λεσβιακή γη».
