Του Δημήτρη Χατζηλία*
Μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή πάνω από 1.018.000 πρόσφυγες ήρθαν στην Ελλάδα. Στην απογραφή του 1928 το σύνολο των προσφύγων ήταν 1.222.000, στην πραγματικότητα, όμως, ήταν περισσότεροι. Έχει γραφεί ότι ήταν το 20% με 25% του γηγενούς πληθυσμού. Το μεγαλύτερο μέρος τω προσφύγων εγκαταστάθηκε σε Αθήνα, Πειραιά, Θεσσαλονίκη και σε βιομηχανικές περιοχές όπου έγιναν και συνοικισμοί προσφύγων. Άφησαν, στη Μ. Ασία καταστραμμένη, χαμένη και όχι «λαβωμένη» γη.
Στη Λέσβο αναφέρεται, σε διάταγμα του Οκτωβρίου του 1923, ότι εγκαταστάθηκαν 57.503. Για το Σκαλοχώρι, το χωριό μου, δεν έχουμε ακριβή στοιχεία. Πέρασαν πολλοί, αλλά έμειναν γύρω στις είκοσι οικογένειες· πολλοί, όμως, είχαν εγκατασταθεί μετά τον πρώτο διωγμό (1914).
Παρά τα μεγάλα προβλήματα που σχετίζονταν με τη στέγαση, τη σίτιση, την εκπαίδευση, την περίθαλψη, την εργασία και τις σχέσεις με τους γηγενείς, από τις πρώτες εθνικές εκλογές της 16ης Δεκεμβρίου του 1923 όλα τα κόμματα προσπάθησαν, σε χωριά και πόλεις, να τους προσεταιριστούν κομματικά. Τις εκλογές αυτές είχε διοργανώσει το στρατιωτικό κίνημα του 1922 και η επαναστατική κυβέρνηση έκρινε απαραίτητη και συμφέρουσα τη συμμετοχή των προσφύγων. Το λαϊκό κόμμα δεν πήρε μέρος.
Αρχικά οι πρόσφυγες τάχθηκαν με το μέρος του Ε. Βενιζέλου και των Φιλελευθέρων, γιατί ήλπιζαν-πίστευαν ότι θα ξαναγύριζαν στα μέρη τους και η παραμονή τους στην Ελλάδα θα ήταν προσωρινή. Μετά τη Συνθήκη της Λωζάννης και το υποχρεωτικό της ανταλλαγής πολλοί δυσαρεστήθηκαν γιατί, εκτός των άλλων, είχαν αφήσει μεγάλες περιουσίες. Πείστηκαν, όμως, από το Βενιζέλο ότι το προσφυγικό δεν ήταν θέμα φιλανθρωπίας αλλά εθνικό, οικονομικό, ανθρωπιστικό και επιστροφής των αιχμαλώτων.
Έγινε πολιτογράφηση πολλών στους τόπους διαμονής τους και έδωσαν, στην αρχή, δικαίωμα ψήφου σε 169.000. Το συνέδεσαν, αδικαιολόγητα, με τη στράτευση και τα επιδόματα και σε κάποιες περιπτώσεις κράτησαν, όπως καταγγέλθηκε, ακόμη και τα εκλογικά βιβλιάρια με τα οποία ψήφισαν άλλοι.
Στις πόλεις όπου υπήρχαν πρόσφυγες επικράτησαν, με μεγάλη διαφορά, οι Φιλελεύθεροι υποψήφιοι. Ποσοστά δεν υπάρχουν λόγω του τρόπου ψηφοφορίας (σφαιρίδιο). Οι φιλελεύθεροι πήραν 250 έδρες σε σύνολο 397 και ο Α. Παπαναστασίου 120. Στη Λέσβο, όπου ήταν υποψήφιοι σε αυτές τις εκλογές, στο ίδιο ψηφοδέλτιο, ο Ε. Βενιζέλος και ο Γ. Παπανδρέου, και τις 15 έδρες τις πήραν οι φιλελεύθεροι. Επί 25.071 ψηφισάντων οι υποψήφιοι μικρασιατικής καταγωγής Κρήτικας Στυλιανός, δικηγόρος, και Γεωργαλάς Δημήτριος έλαβαν 20.917 (4ος) και 19.850 (10ος) ψήφους αντίστοιχα.
Στο Σκαλοχώρι για πρώτη φορά λειτούργησε εκλογικό τμήμα στο Αρρεναγωγείο του χωριού όπου ψήφισαν 332 άνδρες. Όλοι οι πρόσφυγες, λένε, ψήφισαν Βενιζέλο.
Τον Ιανουάριο του 1924 σχημάτισε κυβέρνηση ο Ε. Βενιζέλος. Το Φεβρουάριο παραιτήθηκε, ανέλαβε ο Γ. Καφαντάρης, μετά ο Α. Παπαναστασίου και τον Οκτώβριο ο Ανδρέας Μιχαλακόπουλος. Το κόμμα των Φιλελευθέρων διασπάστηκε και οι υποστηρικτές των προσφύγων, Λέσβιοι πληρεξούσιοι ακολούθησαν το Γ. Κονδύλη. Στο κοινοβούλιο (Δ΄ Συντακτική Εθνοσυνέλευση) συζητήθηκε το Πολιτειακό. Δεν ήταν μόνο αν θα αποφάσιζε η Συντακτική Εθνοσυνέλευση, όπως έγινε. Έγινε πρόταση και για Δημοψήφισμα. Οι πρόσφυγες βουλευτές, στο θέμα αυτό, διχάστηκαν. Η απόφαση της Εθνοσυνέλευσης, για το πολίτευμα, επικυρώθηκε τον Απρίλιο με Δημοψήφισμα.
Σε όλες τις συζητήσεις, και στη Δ΄ Εθνοσυνέλευση και αργότερα στις κυβερνήσεις επί Αβασίλευτης Δημοκρατίας, τα προσφυγικά κόμματα και ομάδες, αλλά και οι προσφυγικές οργανώσεις και κυρίως η Παμπροσφυγική Οργάνωσις Αμύνης Δικαιούχων Ανταλλαξίμων (ΠΟΑΔΑ), που ήταν από την αρχή (1924) φίλα προσκείμενη στο Βενιζέλο, έθεταν το θέμα των προσφύγων και κύρια των ανταλλαξίμων. Το ίδιο και τα Παμπροσφυγικά Συνέδρια Αθήνας και Θεσσαλονίκης. Υπήρχε και η Επιτροπή Αποκαταστάσεως Προσφύγων (ΕΑΠ).
Γράφτηκε ότι η νίκη της Ένωσης Φιλελευθέρων στις εκλογές του 1926 οφειλόταν στους πρόσφυγες, γιατί από τους 106 βουλευτές που πήρε η Ένωση οι 60 ήταν προσφυγικής καταγωγής. Η περίοδος 1924-1926 ήταν «πλούσια» σε κυβερνητικές μεταβολές.
Μέχρι το 1928 η ΠΟΑΔΑ, παρά τις κατά καιρούς ανεξαρτητοποιήσεις, αποσχίσεις, διασπάσεις, παραιτήσεις , αλλαγές Διοίκησης κ.λ.π., τάχθηκε, κύρια, με το μέρος των Φιλελευθέρων. Ρήξη επήλθε κατά την ψήφιση του Ελληνοτουρκικού Συμφώνου Φιλίας (1930), αν και οι προσφυγικής καταγωγής βουλευτές, πλην του Μ. Τσιγδέμογλου, το υπερψήφισαν. Λέσβιοι βουλευτές προσφυγικής καταγωγής ήταν, την περίοδο αυτή, ο Στ. Κρήτικας και ο γιατρός Κων/νος Σίμος.
Αντίδραση υπήρξε και για τον κλήρο που έδωσαν, από τα ανταλλάξιμα, σε γηγενείς ακτήμονες. Υπήρξαν, πριν το 1930, μετακινήσεις αλλά και συνεργασίες κομμάτων.
Ιδρύθηκε το 1931 η αντιβενιζελική Πολιτική Οργάνωσις Προσφύγων διακήρυξη, του Τμήματος Μυτιλήνης, της οποίας παραθέτουμε. Σε αυτή αναφέρεται, εκτός των άλλων, ότι: «Όλοι γνωρίζομεν ότι εκείνοι οι οποίοι δια των προσφυγικών ψήφων έγιναν κύριοι της Αρχής εφήρμοσαν εξωτερικήν πολιτικήν εις βάρος της εν Τουρκία εγκαταλειφθείσης προσφυγικής περιουσίας», άποψη που επιβεβαιώνει την αρχική, από το 1923, πολιτική και κομματική «ένταξη» της πλειονότητας των προσφύγων, ακόμη και μετά το 1926, παρά τις όποιες διασπάσεις και διαφοροποιήσεις των Φιλελευθέρων.
Στην οργάνωση αυτή, που είχε Γραφείο στην Κουμιδιά Μυτιλήνης, «πρωταγωνιστικό» ρόλο είχε ο πρόσφυγας, βουλευτής των Φιλελευθέρων, Μιχαήλ Τσιγδέμογλου (Αθηνών), που ανεξαρτητοποιήθηκε, επειδή διαφώνησε με την πολιτική στο προσφυγικό και κυρίως για τα ανταλλάξιμα. Μίλησε για προσφυγοπατέρες πολιτικούς «που δημεύοντες την εν Ελλάδι Μουσουλμανική περιουσία ήθελαν να κορέσουν την βουλιμίαν μικρών και μεγάλων επιχειρηματιών». Προσχώρησε, βέβαια, αργότερα στο Λαϊκό Κόμμα, όπως και ένα μέρος των προσφύγων. Μετά το 1933, αν και τα προσφυγικά προβλήματα δεν είχαν λυθεί, οι κομματικές προτιμήσεις των προσφύγων ήταν, νομίζουμε, όπως και οι των γηγενών.
Σημείωση: Ο Μικρασιάτης αγωνιστής βουλευτής Λέσβου, και αργότερα και γερουσιαστής (1929), Στυλιανός Κρήτικας το Μάιο του 1925 με επερώτησή του στην Εθνοσυνέλευση για «τις πιστώσεις των προσφυγικών οικημάτων», η οποία γενικεύθηκε, ανάγκασε τον πρωθυπουργό Μιχαλακόπουλο να διακόψει τη συζήτηση δημιουργώντας πολιτικό ζήτημα, στις εκλογές δε του 1951 ήταν στο ψηφοδέλτιο της ΕΔΑ.
*Ο Δημήτριος Χατζηλίας είναι Εκπαιδευτικός, Πολιτικός Επιστήμονας και νομικός
