Ειδικά στις αναπτυξιακές ηλικίες είναι σαν να θεωρείται πως πρόκειται για κάτι με το οποίο έχεις γεννηθεί και πως εφόσον δεν το διαθέτει ο αθλητής στον επιθυμητό βαθμό, είναι δεδομένο πως θα αποτελέσει πρόβλημα αναφορικά με την απόδοσή του και την περαιτέρω εξέλιξή του. Φυσικά θεωρώ αυτή την προσέγγιση λανθασμένη και προτείνω σε όλους όσους εμπλέκονται με τον αθλητισμό, (αθλητές, προπονητές, γονείς κλπ.) να αντιμετωπίζουν την αυτοπεποίθηση ως ένα στοιχείο το οποίο χρειάζεται συνεχή εξάσκηση, προσπάθεια και ενασχόληση.
Μία από τις μεγαλύτερες παίκτριες στην ιστορία του γυναικείου ποδοσφαίρου, η Mia Hamm είχε πει: «Χρειάζεται να φροντίζουμε για την αυτοπεποίθησή μας καθημερινά. Είναι σαν ένα κρεββάτι το οποίο πρέπει να στρώνουμε κάθε μέρα». Και πραγματικά αυτός είναι ο σωστός τρόπος που θα πρέπει ένας αθλητής, ειδικά στις αναπτυξιακές ηλικίες να αντιμετωπίζει το στοιχείο αυτό της προσωπικότητάς του. Όλοι γνωρίζουν πως ένας παίκτης με αυτοπεποίθηση έχει τη δυνατότητα να δίνει τον καλύτερο αγωνιστικό του εαυτό και να αποφεύγει λάθη, να διατηρεί τη συγκέντρωσή του, να νιώθει ικανός και να έχει πίστη στις ικανότητές του. Όλα αυτά αποτελούν στοιχεία που μπορούν να τον κάνουν να ξεχωρίσει και αναμφισβήτητα να κάνουν τη διαφορά. Όταν ο αθλητικός ψυχολόγος δουλεύει, είτε με ομάδες, είτε ατομικά με αθλητές, μπορεί να χρησιμοποιήσει πληθώρα ψυχολογικών τεχνικών προκειμένου να πετύχει την πολυπόθητη ενίσχυση της αυτοπεποίθησής τους.
Οι αθλητές εκπαιδεύονται και μαθαίνουν να προπονούνται και στο ψυχολογικό κομμάτι. Αν θα έπρεπε πολύ απλά να δώσω κάποιες κατευθυντήριες γραμμές για το τι μπορεί να κάνει ένας αθλητής που θα ήθελε να αναπτύξει και να ενδυναμώσει το στοιχείο της αυτοπεποίθησης πάνω του, θα τον συμβούλευα τα εξής: Αρχικά χρησιμοποίησε τη μνήμη σου. Θυμήσου τις κορυφαίες σου αγωνιστικές στιγμές, φέρε στο μυαλό σου φάσεις ενός αγώνα στις οποίες είχες εξαιρετική απόδοση. Ουσιαστικά είναι σαν να φέρνεις κατά νου τα δικά σου, προσωπικά highlights. Δούλεψε πάνω στη νοερή απεικόνιση (imagery). Ιδανικά αυτό είναι κάτι που θα σου μάθει ένας αθλητικός ψυχολόγος, ωστόσο από μόνος σου μπορείς σε πρώτη φάση να προσπαθείς να αναπαραστήσεις με όλες σου τις αισθήσεις μία ιδανική εμφάνιση, που θα κάνεις στο μέλλον, κάποιες φάσεις όπου θα βλέπεις τον εαυτό σου να αποδίδει στο μέγιστο βαθμό. Το σημαντικό εδώ είναι να προσπαθείς να βρεθείς νοερά στο γήπεδο, να προσπαθείς να έχεις αίσθηση του τι θα ακούγεται γύρω σου και του τι θα νιώθεις, με κάθε λεπτομέρεια. Το τρίτο σημείο πάνω στο οποίο μπορείς να δουλέψεις, είναι το να αποδεχτείς ότι θα κάνεις λάθη. Σίγουρα θα υπάρξουν κακές εμφανίσεις, σίγουρα θα υπάρξουν αγώνες στους οποίους για διάφορους λόγους δεν θα αποδώσεις καλά, μπορεί να υπάρξουν και τραυματισμοί. Όλα αυτά είναι αναμενόμενα και θα σε βοηθήσει το να τα αποδέχεσαι και να προχωράς μπροστά, έχοντας ως στόχο να φροντίζεις σε καθημερινή βάση να μην γκρεμίζεται, αλλά να ενισχύεται η αυτοπεποίθησή σου.
Και αν αποτύχω;
Ο φόβος της αποτυχίας αποτελεί συχνό ζήτημα στην καθημερινότητα πολλών ανθρώπων. Ποιος άραγε δεν έχει διστάσει να πάρει μία πρωτοβουλία ή να αναλάβει μία ευθύνη σκεπτόμενος τα αρνητικά συναισθήματα και αποτελέσματα αν αποτύχει; Όλοι μας κάποια στιγμή έχουμε διστάσει να προσπαθήσουμε ή να δοκιμάσουμε κάτι προκειμένου να μην αποτύχουμε. Ο φόβος της αποτυχίας συναντάται φυσικά και στον αθλητισμό. Από τους επαγγελματίες αθλητές μέχρι τα μικρότερα παιδιά στις ακαδημίες, ο φόβος της αποτυχίας συναντάται κατά περίπτωση σε κάθε ομάδα.
Τι είναι όμως ο φόβος της αποτυχίας;
Ως φόβο της αποτυχίας εννοούμε τη συνειδητή απουσία λήψης πρωτοβουλιών που θα επέτρεπαν στον αθλητή να προοδεύσει και να επιτύχει υπό τον φόβο ότι θα αποτύχει. Χαρακτηριστικότερο παράδειγμα στο ποδόσφαιρο είναι η εκτέλεση πέναλτι στην κρίσιμη στιγμή ή με άλλα λόγια «όταν η μπάλα καίει». Ένας ποδοσφαιριστής που έχει επίγνωση των δυνατοτήτων του δεν θα φοβηθεί να αναλάβει την ευθύνη, ακόμα κι αν αποτύχει. Όταν, για παράδειγμα, ο Γιώργος Σαμαράς στο Παγκόσμιο Κύπελλο το 2014 εκτέλεσε το νικητήριο πέναλτι απέναντι στην Ακτή Ελεφαντοστού, ο εκφωνητής σχολίασε ότι το εκτέλεσε «σαν να μην καταλαβαίνει, σαν να μην έχει επαφή με το περιβάλλον».
Υπό το πρίσμα της αθλητικής ψυχολογίας μπορούμε να πούμε ότι ανέλαβε την ευθύνη επειδή ήταν σίγουρος για τις δυνατότητές του και αυτό του επέτρεψε να μείνει συγκεντρωμένος στο στόχο του. Το ίδιο θα ίσχυε ακόμα κι αν στην εξίσωση έμπαινε ο αστάθμητος παράγοντας του αντιπάλου και ο τερματοφύλακας απέκρουε την εκτέλεση. Εξάλλου, οι αθλητές που δεν φοβούνται την αποτυχία δεν σημειώνουν πάντα επιτυχίες, αλλά βλέπουν τις αποτυχίες ως τον μοναδικό δρόμο για να επιτύχουν. Ο σπουδαίος Μάικλ Τζόρνταν είχε πει: «Έχασα πάνω από 9.000 σουτ και 300 αγώνες στην καριέρα μου, ενώ 26 φορές πήρα το τελευταίο σουτ και το έχασα. Απέτυχα ξανά και ξανά και ξανά στη ζωή μου και αυτός είναι ο λόγος που πέτυχα».
Πώς δημιουργείται ο φόβος της αποτυχίας σε έναν αθλητή;
Συνήθως ευθύνονται οι λεγόμενοι σημαντικοί άλλοι και όσον αφορά στον αθλητισμό αυτοί είναι κατά κύριο λόγο οι γονείς και ο προπονητής. Ένας αθλητής που έχει μάθει από μικρή ηλικία να επικρίνεται για κάθε λάθος απόφαση ή κίνησή του, αναπτύσσει ιδιαίτερα αρνητικά συναισθήματα και το μυαλό του, προκειμένου να «προστατευτεί», λειτουργεί αναβλητικά και αποφευκτικά: Αν δεν εκτελέσω (και χάσω) το πέναλτι, κανείς δεν θα με κατηγορήσει μετά… Βέβαια, επειδή δεν φταίνε πάντα οι υπόλοιποι, ο αθλητής μπορεί να παρουσιάσει τον φόβο της αποτυχίας μετά από μία άσχημη εμφάνιση ή προσπάθεια.
Να βιώσει, δηλαδή, τα αρνητικά συναισθήματα της αποτυχίας και να επιδιώξει να μην τα ξαναβιώσει, ακόμα κι αν αυτό εμποδίζει την αθλητική του εξέλιξη. Είναι ευρέως γνωστή η θεωρία της πάλης ή φυγής (fight or flight), σύμφωνα με την οποία κάθε έμβιο ον θα προσπαθήσει μπροστά στον κίνδυνο ή να τον αντιμετωπίσει ή να τον αποφύγει. Το τι από τα δύο θα επιλέξει να κάνει εξαρτάται από το πώς αξιολογεί την κατάσταση. Αν ο αθλητής αξιολογεί την κατάσταση ως ιδιαίτερα στρεσογόνα και μη αντιμετωπίσιμη, θα προσπαθήσει να την αποφύγει. Αν, όμως, δεν έχει τη δυνατότητα να την αποφύγει τότε πιθανά να αποτύχει ως αυτοεκπληρούμενη προφητεία.
Ποια είναι τα σημάδια του φόβου της αποτυχίας;
Οι αθλητές με φόβο της αποτυχίας συνήθως: Αποφεύγουν να δοκιμάσουν καινούργια πράγματα, να βγουν από τη λεγόμενη «comfort zone». Αποφεύγουν να αναλάβουν ευθύνες. Είναι συνήθως αναβλητικοί και με υψηλά επίπεδα άγχους. Αντιλαμβάνονται τις καταστάσεις περισσότερο δύσκολες από όσο πράγματι είναι. Χρησιμοποιούν αρνητικό αυτό-διάλογο. Σε περιπτώσεις αθλητών με φόβο αποτυχίας ο αθλητικός ψυχολόγος στοχεύει στην αναδόμηση των αρνητικών σκέψεων του αθλητή.
Η μείωση των συμπτωμάτων του σωματικού άγχους μπροστά στο στρεσογόνο ερέθισμα, πιθανώς να μην αρκεί καθώς ο αθλητής πρέπει να αποσυνδέσει τα αρνητικά συναισθήματα με τη στρεσογόνα κατάσταση ώστε να αντιμετωπίσει πλήρως τον φόβο του. Τεχνικές για την αντιμετώπιση του φόβου της αποτυχίας στους αθλητές περιλαμβάνουν την αύξηση της αυτοπεποίθησης και της αυτοεκτίμησης, την επαναξιολόγηση της στρεσογόνας κατάστασης και τη χρήση θετικού αυτό-διαλόγου.
Γράφουν Γλυκερία Σκούρα, Ψυχολόγος-Αθλητικός Ψυχολόγος και Βαγγέλης Μανωλόπουλος, Αθλητικός Ψυχολόγος
