του Παράσχου Μανιάτη*
Περίληψη
Η Ανατολική Μεσόγειος επανέρχεται στο επίκεντρο των ενεργειακών και γεωπολιτικών εξελίξεων. Η επίσημη υποβολή προσφορών από την Chevron, σε κοινοπραξία με τη Helleniq Energy, για τέσσερα θαλάσσια «οικόπεδα» νοτίως της Κρήτης και δυτικά/νοτιοδυτικά της Πελοποννήσου, συμπίπτει με την αναζωπύρωση της συζήτησης γύρω από το ΤουρκοΛιβυκό Μνημόνιο του 2019. Το κείμενο εξετάζει: (α) το ιστορικό και το νομικό καθεστώς του Μνημονίου, (β) τη δυναμική του ελληνικού διαγωνισμού και τις κινήσεις των διεθνών εταιρειών, (γ) τις αντιδράσεις Λιβύης και Τουρκίας, και (δ) τις ευρύτερες ενεργειακές και γεωπολιτικές προεκτάσεις για την Ελλάδα και την περιοχή.
Εισαγωγή
Η κατάθεση προσφορών από την Chevron για έρευνες στην ελληνική υφαλοκρηπίδα/ΑΟΖ σηματοδοτεί αναβάθμιση του ενεργειακού ρόλου της Ελλάδας και επαναφέρει στο προσκήνιο το ερώτημα: Είναι το ΤουρκοΛιβυκό Μνημόνιο de facto ανενεργό ή μπορεί να ανακτηθεί πολιτικά και νομικά; Η απάντηση διασταυρώνεται με το διεθνές δίκαιο, τις εσωτερικές ισορροπίες της Λιβύης, τις διεκδικήσεις της Τουρκίας και την ευρωπαϊκή ενεργειακή ασφάλεια. (Reuters, 20/1/2025· 26/3/2025· 10/9/2025)
Ιστορικό του ΤουρκοΛιβυκού Μνημονίου
Το Μνημόνιο Συναντίληψης Τουρκίας-Λιβύης υπεγράφη τον Νοέμβριο 2019 από την κυβέρνηση Εθνικής Συμφωνίας (GNA) και την Άγκυρα, χαράσσοντας ζώνη θαλάσσιας δικαιοδοσίας που συνδέει τουρκικές και λιβυκές ακτές, παρακάμπτοντας πλήρως τα δικαιώματα της Κρήτης και άλλων ελληνικών νησιών. Η ΕΕ αντέδρασε άμεσα χαρακτηρίζοντας τη συμφωνία ασύμβατη με το Δίκαιο της Θάλασσας και μη παράγουσα έννομα αποτελέσματα για τρίτα κράτη (Συμπεράσματα Ευρωπαϊκού Συμβουλίου, 12-13/12/2019). Η συμφωνία δεν κυρώθηκε από τη λιβυκή Βουλή των Αντιπροσώπων (Βεγγάζη), παραμένοντας θεσμικά μετέωρη. (European Council/European Parliament, 2019)
Η Τουρκία επιμένει ότι το Μνημόνιο είναι «νόμιμο» και έχει διαβιβαστεί στα Ηνωμένα Έθνη, όπου καταχωρίστηκε για λόγους τυπικής δημοσιότητας· η καταχώριση είναι διαδικαστική και δεν συνιστά έγκριση περιεχομένου. (UN Secretariat πρακτική· European Council, 12/2019)
Στη Λιβύη, δικαστικές παρεμβάσεις από το 2023-2024 ανέστειλαν και εν τέλει ακύρωσαν τη νεότερη συμφωνία υδρογονανθράκων (Οκτ. 2022) μεταξύ GNU και Τουρκίας, επιτείνοντας την αμφισβήτηση του πλαισίου στο οποίο ερείδεται και το Μνημόνιο του 2019. (Reuters, 10/1/2023· 12/1/2023· Libya Observer, 19/2/2024)
Ο ελληνικός διαγωνισμός και οι προσφορές της Chevron
Μετά από εκδηλώσεις ενδιαφέροντος Chevron-Helleniq Energy, η Ελλάδα προκήρυξε τον Μάιο 2025 διεθνή διαγωνισμό για τέσσερα υπεράκτια «οικόπεδα» στη Μεσόγειο, συμπεριλαμβανομένων περιοχών νοτίως της Κρήτης. (Reuters, 2/5/2025)
Στις 10/9/2025, η Chevron επιβεβαίωσε την υποβολή προσφορών για τέσσερα blocks: Δύο βαθιάς θάλασσας νοτιοδυτικά της Πελοποννήσου και δύο νοτίως της Κρήτης, σε κοινοπραξία με τη Helleniq Energy. (Reuters, 20/1/2025· 26/3/2025· 10/9/2025) Παράλληλα, «τρέχουν» γειτονικές παραχωρήσεις υπό την Exxon Mobil σε συνεργασία με τη Helleniq Energy, γεγονός που υπογραμμίζει τη μεσοπρόθεσμη στρατηγική επιλογή της Ελλάδας για αναζήτηση φυσικού αερίου. (Reuters, 10/9/2025)
Νομικό καθεστώς και διεθνείς τοποθετήσεις
Η ελληνική θέση ερείδεται στην UNCLOS: Τα νησιά διαθέτουν πλήρη επήρεια σε υφαλοκρηπίδα/ΑΟΖ· χαράξεις που αγνοούν απέναντι ή παρακείμενες ακτές δεν παράγουν έννομα αποτελέσματα για τρίτους. Η ΕΕ από το 2019 έχει χαρακτηρίσει το Μνημόνιο «παράνομο και άκυρο», στηρίζοντας Ελλάδα και Κύπρο (European Council/Parliament, 12-13/12/2019).
Στη Λιβύη, το Εφετείο Τρίπολης ανέστειλε (Ιαν. 2023) και, σύμφωνα με δημοσιευμένα στοιχεία, ακύρωσε (Φεβρ. 2024) το MoU υδρογονανθράκων 2022 με την Τουρκία, δημιουργώντας πρόσθετη νομική αβεβαιότητα για κάθε τουρκολιβυκή έρευνα. (Reuters, 10/1/2023· Libya Observer, 19/2/2024· Το Βήμα, 20/2/2024)
Οι ΗΠΑ αποφεύγουν να λάβουν θέση επί της ουσίας για τη νομιμότητα του Μνημονίου, ζητώντας ειρηνική επίλυση διαφορών. Ωστόσο, η συνεχής παρουσία αμερικανικών εταιρειών σε ελληνικές παραχωρήσεις και η υψηλού επιπέδου διπλωματική κινητικότητα στην Αθήνα (π.χ. επίσκεψη Υπ. Εσωτερικού ΗΠΑ Νταγκ Μπούργκουμ, 9/2025) θεωρούνται ενδεικτικές μιας σιωπηρής ευθυγράμμισης με τη διεθνή/ευρωπαϊκή ανάγνωση. (ekathimerini, 9/2025· National Herald, 9/2025)
Γεωπολιτικές και ενεργειακές προεκτάσεις
- Λιβύη. Το ζήτημα των θαλάσσιων ζωνών οξύνει τον υφιστάμενο πολιτικό διχασμό. Η Τρίπολη αξιοποιεί το Μνημόνιο ως διαπραγματευτικό μοχλό και δίαυλο με την Τουρκία, ενώ η Βεγγάζη το απορρίπτει ως μοχλό τουρκικής επιρροής, αλλά δεν επιθυμεί τρίτες μονομερείς κινήσεις σε αμφισβητούμενες ζώνες. (ME Council, 2025)
- Τουρκία. Το Μνημόνιο αποτελεί κεντρικό εργαλείο της τουρκικής στρατηγικής στην Ανατολική Μεσόγειο. Η είσοδος της Chevron υπό ελληνική αδειοδότηση δημιουργεί τετελεσμένα που καθιστούν δυσχερή την πρακτική υλοποίηση των τουρκολιβυκών χαρτογραφήσεων. Η τουρκική διπλωματία αντισταθμίζει με αναθέρμανση δεσμών προς Κάιρο και Τελ Αβίβ. (Daily Sabah, 2025· Reuters, 10/9/2025)
- Ελλάδα. Η Αθήνα αναβαθμίζει τον ρόλο της ως δυνητικού παρόχου «ασφαλούς πρόσβασης» ευρωπαϊκής κατανάλωσης φυσικού αερίου, εφόσον προκύψουν εμπορεύσιμες ανακαλύψεις. Η παρουσία αμερικανικών εταιρειών λειτουργεί ως διπλωματικός πολλαπλασιαστής ισχύος, ενώ η χώρα συνδυάζει αποτροπή και θεσμική θωράκιση (ενημέρωση ΟΗΕ/ΕΕ, διμερείς δίαυλοι με Τρίπολη και Βεγγάζη, εμβάθυνση δεσμών με Κάιρο-Λευκωσία-Παρίσι). (ekathimerini, 19/8/2025)
- ΗΠΑ. Επιδιώκουν σταθερότητα και διαφοροποίηση της ευρωπαϊκής τροφοδοσίας. Χωρίς δημόσια αποκήρυξη της Άγκυρας, ευθυγραμμίζουν το επενδυτικό τους αποτύπωμα με τις ελληνικές αδειοδοτήσεις, προκρίνοντας ανάπτυξη κοιτασμάτων σε θεσμικά ασφαλές πλαίσιο. (ekathimerini, 9/2025· National Herald, 9/2025).
Συμπέρασμα: «Κατάργηση» ή «επιβίωση» του Μνημονίου;
Το ΤουρκοΛιβυκό Μνημόνιο βρίσκεται σε μια ζώνη λυκόφωτος: Δεν έχει τυπικά ακυρωθεί από τους υπογράφοντες, αλλά παραμένει εξαιρετικά δύσκολο να εφαρμοστεί. Η μη κύρωση από τη λιβυκή Βουλή, οι δικαστικές αναστολές/ακυρώσεις (2023–2024), η σαφής θέση της ΕΕ και τα τετελεσμένα που δημιουργεί η είσοδος της Chevron υπό ελληνική αδειοδότηση συνηγορούν ότι η επιχειρησιακή υλοποίησή του είναι απίθανη στο ορατό μέλλον. (European Council 2019· Reuters, 10/1/2023· Libya Observer, 19/2/2024· Reuters, 10/9/2025).
*Ο Παράσχος Μανιάτης είναι καθηγητής του Οικονομικού Πανεπιστημίου Αθηνών, κάτοχος 5 διδακτορικών διπλωμάτων από Σουηδικά και Αμερικανικά Πανεπιστήμια στους κλάδους: Logistics για Μηχανικούς, Μάνατζμεντ για Μηχανικούς, Οικονομικά & Χρηματοοικονομικά, Πολιτικές Επιστήμες & Δημόσιες Σχέσεις και Μαέστρος Μουσικής. Δίδαξε 41 χρόνια σε 9 δημόσια Πανεπιστήμια και 3 ιδιωτικά Πανεπιστήμια σε έξι χώρες
