Ερημοποίηση στις νήσους Βορείου Αιγαίου και κλιματική κρίση

Του Ευάγγελου Αξιώτη, Φαρμακοποιού, διδάκτορα Ιατρικής Ρώμης, διδάκτορα Φαρμακευτικής ΕΚΠΑ

Οι νήσοι του Βορείου Αιγαίου παρουσιάζουν συγκεκριμένες παραμέτρους ερημοποίησης και θαλάσσια χαρακτηριστικά που τεκμηριώνουν την κλιματική κρίση. Η περιοχή επηρεάζεται από μεσογειακού τύπου κλιματικές πιέσεις, ανθρώπινη παρέμβαση, και θαλάσσιες μεταβολές. Πάμε να δούμε κάποιες βασικές παραμέτρους:

Kλιματικές Παράμετροι:

• Αύξηση μέσης θερμοκρασίας: +1,2 έως +1,6°C τα τελευταία 40 χρόνια.
• Μείωση ετήσιων βροχοπτώσεων: Έως και 20% λιγότερες από τις τιμές της δεκαετίας του 1980.
• Αύξηση περιόδων ξηρασίας: Ιδιαίτερα σε Χίο, Λήμνο και Λέσβο.
• Ακραία καιρικά φαινόμενα: Πυρκαγιές, καταιγίδες, καύσωνες (άνω των 40°C πιο συχνοί μετά το 2000).

Εδαφικές και Βιολογικές Παράμετροι:

• Απώλεια φυτοκάλυψης: Εξαιτίας υπερβόσκησης και πυρκαγιών.
• Υποβάθμιση εδαφών: εδαφική διάβρωση λόγω ανομβρίας και ανεπαρκούς φυτοκάλυψης.
• Αύξηση αλατότητας εδαφών: ιδιαίτερα σε παραλιακές πεδιάδες (π.χ. Καλλονή Λέσβου, Κάμπος Χίου).
• Εγκατάλειψη γεωργικής γης: οδηγεί σε μείωση οργανικής ουσίας και διάβρωση.

Ανθρωπογενείς Παράγοντες:

• Υπερβόσκηση: ιδίως από αιγοπρόβατα σε Λέσβο και Χίο.
• Πυρκαγιές: από αμέλεια ή σκοπιμότητα για δημιουργία βοσκοτόπων.
• Αναδασώσεις μη προσαρμοσμένες στο μικροκλίμα.
• Πίεση για τουριστική ή οικιστική επέκταση.

ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑΤΑ ΑΝΑ ΤΟΠΟ

Τα καινοτόμα έργα διαχείρισης νερού, όπως τα προγράμματα συλλογής βρόχινου νερού (RWH), τα τεχνητά υγροτοπικά συστήματα και οι μικρής κλίμακας ταμιευτήρες που εφαρμόζονται σε νησιά του Βορείου Αιγαίου, μπορούν να αποτελέσουν κρίσιμο εργαλείο στην αντιμετώπιση της ερημοποίησης. Σε περιοχές με περιορισμένους υδατικούς πόρους, αυτά τα έργα ενισχύουν την αυτάρκεια σε νερό, μειώνουν την εξάρτηση από υδροφόρους ορίζοντες που φθίνουν και ενισχύουν την τοπική γεωργία και βλάστηση, λειτουργώντας ως ανάχωμα στην υποβάθμιση του εδάφους. 

Επιπλέον, η ενσωμάτωση φυσικών λύσεων (nature-basedsolutions), όπως τα φράγματα σε ρέματα και οι υπόγειες δεξαμενές, επιβραδύνουν την απορροή των νερών, επιτρέπουν την καλύτερη απορρόφηση στο έδαφος και συμβάλλουν στον εμπλουτισμό των υπόγειων υδάτων. Αν υιοθετηθούν ευρύτερα και συστηματικά, τέτοιες παρεμβάσεις μπορούν να αποτελέσουν στρατηγική προσαρμογής των νησιών στις επιπτώσεις της κλιματικής κρίσης και να ανακόψουν την προϊούσα ερημοποίηση του Βορείου Αιγαίου.

Τα προγράμματα συλλογής βρόχινου νερού στα νησιά του Βορείου Αιγαίου, όπως σε Ικαρία, Λήμνο, Λέσβο και Χίο, έχουν προσφέρει σημαντικά, έστω και τοπικά, αποτελέσματα στην ενίσχυση της διαθεσιμότητας νερού, ιδίως σε περιοχές που δεν διαθέτουν φυσικούς υδατικούς πόρους ή αντιμετωπίζουν προβλήματα υπεράντλησης των υπόγειων υδροφορέων. Τα συστήματα αυτά περιλαμβάνουν δεξαμενές αποθήκευσης σε δημόσια κτίρια (σχολεία, δημοτικά ιατρεία), έργα συλλογής σε αγροκτήματα και πιλοτικές παρεμβάσεις σε οικισμούς, και έχουν υλοποιηθεί από ΜΚΟ, όπως η Οργάνωση Νέοι Ορίζοντες, σε συνεργασία με φορείς όπως το Global Water Partnership – Mediterranean και το Medies.

Τα αποτελέσματα έδειξαν:

• Μείωση της εξάρτησης από υδροφόρες που μεταφέρουν νερό με πλοία σε άνυδρες περιόδους (όπως στη Θύμαινα, το Αγαθονήσι και περιοχές της Λήμνου).
• Βελτίωση υδατικής ασφάλειας σχολικών μονάδων σε απομονωμένες κοινότητες.
• Ανακούφιση της πίεσης στους υδροφορείς, αποτρέποντας υφαλμύρινση.
• Εκπαιδευτικό και παραδειγματικό χαρακτήρα, καθώς συνόδευαν εκπαιδευτικά προγράμματα για τη σημασία της βιώσιμης διαχείρισης νερού.

Η συστηματική συλλογή βρόχινου νερού, εφόσον επεκταθεί σε περισσότερα δημόσια και ιδιωτικά κτίρια, μπορεί να προσφέρει μια αειφορική λύση για την αντιμετώπιση της εποχικής λειψυδρίας στα νησιά, λειτουργώντας συμπληρωματικά προς άλλες τεχνικές (π.χ. μικροφράγματα, επαναχρησιμοποίηση γκρίζου νερού, αφαλάτωση). Σε βάθος χρόνου, η πολυδιάστατη αυτή προσέγγιση μειώνει τον υδατικό κίνδυνο και καθιστά τις κοινότητες πιο ανθεκτικές στην κλιματική αλλαγή και στην ερημοποίηση.

Όμως τα τελευταία χρόνια έχουμε σημαντική μείωση και των βροχοπτώσεων και επομένως πρέπει να προχωρήσουμε άμεσα σε άλλες λύσεις. Η αντιμετώπιση του προβλήματος της έλλειψης νερού απαιτεί μια συνδυαστική προσέγγιση που περιλαμβάνει την ανάπτυξη αφαλάτωσης θαλασσινού νερού, την επαναχρησιμοποίηση γκρίζου νερού, τη δημιουργία μικρής κλίμακας ταμιευτήρων και λιμνοδεξαμενών, καθώς και τον τεχνητό εμπλουτισμό των υπόγειων υδροφορέων. Επιπλέον, νέες τεχνολογίες, όπως η συλλογή υγρασίας από την ατμόσφαιρα μπορούν να συνεισφέρουν ιδιαίτερα σε απομονωμένες περιοχές. Παράλληλα, η ορθολογική διαχείριση της ζήτησης μέσω εκπαίδευσης, εξοικονόμησης και εφαρμογής έξυπνων συστημάτων μέτρησης είναι αναγκαία για τη βιωσιμότητα των πόρων. Η συνδυασμένη εφαρμογή αυτών των λύσεων είναι απαραίτητη για τη διασφάλιση της υδατικής επάρκειας και την ενίσχυση της ανθεκτικότητας των νησιών απέναντι στις επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής.

Η δημιουργία μεγάλων φραγμάτων στα νησιά του Βορείου Αιγαίου είναι ιδιαίτερα περιορισμένη, κυρίως λόγω των γεωλογικών, γεωμορφολογικών και οικολογικών χαρακτηριστικών των περιοχών αυτών. Τα περισσότερα νησιά χαρακτηρίζονται από μικρές λεκάνες απορροής, απότομες κλίσεις και περιορισμένες πεδινές εκτάσεις, που δεν επιτρέπουν την αποθήκευση μεγάλων ποσοτήτων νερού χωρίς σημαντικές περιβαλλοντικές επιπτώσεις. Επιπλέον, το υδρογεωλογικό υπόβαθρο πολλών νησιών είναι καρστικό ή ημιδιαπερατό, γεγονός που καθιστά δύσκολη τη διατήρηση του νερού εντός ταμιευτήρων χωρίς μεγάλες απώλειες λόγω διήθησης (UNEP/MAP, 2020).

Από την πλευρά της βιοποικιλότητας, οι ενδεχόμενες επιπτώσεις στην τοπική χλωρίδα και πανίδα, καθώς και στους μικρούς, αλλά ευαίσθητους υγροτόπους των νησιών, αποτελούν σημαντικό περιοριστικό παράγοντα (WWF Ελλάς, 2017). Η Ευρωπαϊκή Οδηγία για τους Οικοτόπους (92/43/ΕΟΚ) θέτει αυστηρές προδιαγραφές για την προστασία περιοχών Natura 2000, οι οποίες καλύπτουν μεγάλο μέρος των νησιωτικών περιοχών, περιορίζοντας περαιτέρω τη δυνατότητα κατασκευής φραγμάτων. Τέλος, από τεχνική και οικονομική σκοπιά, η μικρή έκταση των νησιών και το υψηλό κόστος κατασκευής σε συνδυασμό με τα περιορισμένα οφέλη, οδηγούν τις τοπικές και εθνικές αρχές στην αναζήτηση εναλλακτικών λύσεων, όπως ταμιευτήρες βρόχινου νερού, αφαλάτωση ή υβριδικά έργα με φυσικές μεθόδους διαχείρισης (MedWater, 2021).

Θαλάσσια χαρακτηριστικά που αποδεικνύουν κλιματική κρίση

Η θαλάσσια υποβάθμιση στο Βόρειο Αιγαίο αποτελεί σοβαρή περιβαλλοντική απειλή με πολλαπλές αιτίες και επιπτώσεις. Η αύξηση της θερμοκρασίας της θάλασσας λόγω της κλιματικής αλλαγής διαταράσσει τα τοπικά θαλάσσια οικοσυστήματα, οδηγώντας σε μείωση της βιοποικιλότητας και σε εξάπλωση ξενικών ειδών, όπως το τροπικό λαγοκέφαλο και το λεοντόψαρο, που απειλούν τα ενδημικά είδη. Επιπλέον, η υπεραλίευση, η ρύπανση από απόβλητα (αστικά, γεωργικά και πλαστικά), καθώς και οι αυξανόμενες πιέσεις από τουριστικές και ενεργειακές δραστηριότητες, εντείνουν την οικολογική κρίση. Η απώλεια θαλάσσιων λιβαδιών Ποσειδωνίας και η υποβάθμιση των παράκτιων υδάτων επιφέρουν αρνητικές συνέπειες όχι μόνο για την άγρια ζωή, αλλά και για τις τοπικές κοινότητες που εξαρτώνται από την αλιεία και τον τουρισμό. Πάμε να δούμε παραμέτρους που αποδεικνύουν υποβάθμιση των θαλασσίων οικοσυστημάτων στο Βόρειο Αιγαίο

Θερμοκρασία και Οξυγόνο Θάλασσας:

• Αύξηση θερμοκρασίας επιφανειακών νερών: +1,2°C από το 1985.
• Μείωση οξυγόνου σε βάθος: ειδικά σε κλειστούς κόλπους (Καλλονής, Γέρας, Μούδρου).

Βιολογικές Μεταβολές:

• Μείωση φυτοπλαγκτόν: αλλαγές στο τροφικό πλέγμα.
• Εμφάνιση θερμόφιλων ειδών: όπως Lessepsianmigrants (ξενικά είδη από Ερυθρά Θάλασσα).
• Θάνατοι ειδών λόγω θερμοκρασιακού σοκ (π.χ. σε κοράλλια ή γυμνοβράγχιους οργανισμούς).
• Ανθίσεις τοξικών φυκιών (redtides): κυρίως τους καλοκαίρινους μήνες.

Θαλάσσιες Μεταβολές:

• Άνοδος της στάθμης θάλασσας: ~3,2 mm/έτος (σύμφωνα με Copernicus).
• Διάβρωση ακτών: έντονη σε νότια Λέσβο, ανατολική Χίο, βόρεια Λήμνο.
• Μεταβολή στα ρεύματα και τη στρωμάτωση των νερών: λόγω αύξησης θερμοκρασίας και αλλαγών στην αλατότητα.

Ξενικά Θαλάσσια Είδη (κυρίως από την Ερυθρά Θάλασσα)

Τα ξενικά θαλάσσια είδη στο Βόρειο Αιγαίο αποτελούν αυξανόμενη απειλή για τα τοπικά οικοσυστήματα και την αλιευτική δραστηριότητα. Η είσοδός τους, κυρίως μέσω της διώρυγας του Σουέζ (λεγόμενο και Λεσσεψιακή μετανάστευση), αλλά και με τα έρματα πλοίων, έχει ενταθεί λόγω της ανόδου της θερμοκρασίας της θάλασσας. Είδη, όπως ο λαγοκέφαλος (Lagocephalussceleratus), το λεοντόψαρο (Pteroismiles) και το φύκος Caulerpacylindracea εξαπλώνονται σταδιακά και στο Βόρειο Αιγαίο, απειλώντας με εκτόπιση τα ενδημικά είδη, καταστρέφοντας ενδιαιτήματα και διαταράσσοντας τις τροφικές αλυσίδες. Ο λαγοκέφαλος, εκτός από ιδιαίτερα τοξικός, προκαλεί ζημιές σε αλιευτικά εργαλεία και μειώνει τα ιχθυοαποθέματα. Παράλληλα, η ταχεία προσαρμοστικότητα των ξενικών ειδών καθιστά δύσκολη την αντιμετώπισή τους, ενώ απαιτείται άμεση και συντονισμένη δράση σε επίπεδο παρακολούθησης, ενημέρωσης και διαχείρισης.

Παρακάτω παρουσιάζεται μία λίστα με τα βασικά ξενικά είδη που εμφανίστηκαν στα θαλάσσια οικοσυστήματα του Βορείου Αιγαίου λόγω κλιματικής κρίσης:

Ξενικά Χερσαία/Φυτικά Είδη

Το πρόβλημα των ξενικών ειδών και της ερημοποίησης στα νησιά του Βορείου Αιγαίου απαιτεί συνδυαστική προσέγγιση – τόσο πρόληψη όσο και αποκατάσταση. Ακολουθούν οι βασικές εφικτές λύσεις, με αναφορά στο νησιωτικό χαρακτήρα, την κλιματική κρίση και τις τοπικές δυνατότητες:

Α. ΠΡΟΛΗΨΗ ΕΙΣΑΓΩΓΗΣ

• Απολύμανση έρματος πλοίων και υιοθέτηση πρωτοκόλλων IMO (International Maritime Organization).
• Έλεγχος εμπορίου καλλωπιστικών φυτών (π.χ. αγάβε, ψευδοακακία).
• Ενημέρωση πολιτών και γεωπόνων για την απαγόρευση εισαγωγής ειδών.

Β. ΕΛΕΓΧΟΣ & ΠΕΡΙΟΡΙΣΜΟΣ

• Καταγραφή και μοντελοποίηση εξάπλωσης (GIS + ELNAIS + τοπικά δεδομένα).
• Μηχανική απομάκρυνση φυτικών ειδών από φυσικές περιοχές (π.χ. φραγκοσυκιές σε προστατευόμενες εκτάσεις).
• Στοχευμένη αλιεία και αξιοποίηση λαγοκέφαλου (Lagocephalus), με παράλληλη ενημέρωση για την τοξικότητά του.

Γ. ΒΙΟΛΟΓΙΚΗ/ΟΙΚΟΛΟΓΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ

• Χρήση φυσικών ανταγωνιστών όπου επιτρέπεται, για τον περιορισμό πληθυσμών.
• Αποκατάσταση φυσικών ενδιαιτημάτων ώστε να ενισχυθούν τα ιθαγενή είδη.

2. Αντιμετώπιση Ερημοποίησης

 Α. Επαναφορά Φυτοκάλυψης

• Αναδασώσεις με ενδημικά είδη ανθεκτικά στην ξηρασία (π.χ. κουκουναριά, σχίνος, πουρνάρι).
• Καλλιέργεια φυτών για σταθεροποίηση εδαφών (π.χ. θάμνοι με βαθιές ρίζες).

Β. Βιώσιμη Χρήση Γης

• Ελεγχόμενη βόσκηση με ρύθμιση πυκνότητας κοπαδιών.
• Αναβίωση ήπιων γεωργικών πρακτικών (ξερολιθιές, δενδρώδεις καλλιέργειες).
• Αξιοποίηση αγραναπαύσεων και γεωργοπεριβαλλοντικών μέτρων της ΚΑΠ (Κοινής Αγροτικής Πολιτικής).

 Γ. Εξοικονόμηση και Επαναχρησιμοποίηση Νερού

• Συλλογή όμβριων υδάτων και αποθήκευση σε δεξαμενές.
• Επαναχρησιμοποίηση λυμάτων για άρδευση (με κατάλληλη επεξεργασία).
• Διατήρηση φυσικών λεκανών απορροής (ρέματα, υγροτόπια, πεζούλες).

3. Θεσμικά και Κοινωνικά Μέτρα

Εκπαίδευση και Ευαισθητοποίηση

• Περιβαλλοντική εκπαίδευση σε σχολεία και κοινότητες.
• Πινακίδες σε μονοπάτια και λιμάνια για ενημέρωση τουριστών και κατοίκων.
• Εκστρατείες αναφοράς ξενικών ειδών από πολίτες (citizenscience).

Νομικά Εργαλεία και Πολιτικές

• Τοπικά σχέδια δράσης κατά της ερημοποίησης (σε συνεργασία με το ΥΠΕΝ).
• Προστατευόμενες περιοχές NATURA 2000 με ενίσχυση της επιτήρησης και διαχείρισης.
• Στήριξη αγροτών και κτηνοτρόφων για μετάβαση σε ανθεκτικά συστήματα παραγωγής.

Παραδείγματα εφαρμογής

Η αξιοποίηση του λαγοκέφαλου (Lagocephalussceleratus) είναι εξαιρετικά περιορισμένη και επικίνδυνη, λόγω της πολύ ισχυρής νευροτοξίνης (τετροδοτοξίνης) που περιέχει – ιδιαίτερα στα εντόσθια, το ήπαρ, το δέρμα και τα γεννητικά όργανα. Παρ’ όλα αυτά, σε ορισμένα μέρη έχουν προταθεί ή εφαρμοστεί ελεγχόμενοι τρόποι αξιοποίησης, κυρίως για βιομηχανικούς και επιστημονικούς σκοπούς.

• Είναι αυστηρά απαγορευμένο να καταναλωθεί στην Ευρώπη (Κανονισμός ΕΕ 853/2004).
• Μπορεί να προκαλέσει θάνατο σε λίγα λεπτά, ακόμα και με πολύ μικρές ποσότητες.
• Δεν υπάρχει αντίδοτο για την τετροδοτοξίνη.

Πιθανές και πειραματικές μορφές αξιοποίησης

Η αξιοποίηση του λαγοκέφαλου (Lagocephalussceleratus) στο Βόρειο Αιγαίο αποτελεί πρόκληση αλλά και ευκαιρία για καινοτόμες πρακτικές διαχείρισης. Παρότι είναι εξαιρετικά τοξικός λόγω της τετραδοτοξίνης που περιέχει – μιας ουσίας επικίνδυνης για τον άνθρωπο – τα τελευταία χρόνια εξετάζονται τρόποι αξιοποίησής του σε τομείς, όπως η φαρμακευτική έρευνα, η παραγωγή δολωμάτων και η χρήση του δέρματός του για κατασκευές ή είδη ένδυσης. Σε ορισμένες χώρες έχει ήδη ξεκινήσει η πιλοτική του εκτροφή και η εξαγωγή τοξίνης για ιατρικούς σκοπούς. 

Στο Βόρειο Αιγαίο, η ανάπτυξη τέτοιων λύσεων θα μπορούσε να συμβάλει στον περιορισμό του πληθυσμού του, στην ενίσχυση του εισοδήματος των αλιέων και στη μείωση των επιπτώσεών του στα τοπικά οικοσυστήματα. Ωστόσο, απαιτείται αυστηρό θεσμικό πλαίσιο, έλεγχος ασφαλείας και επιστημονική τεκμηρίωση για την αποφυγή κινδύνων για τη δημόσια υγεία και το περιβάλλον. Πάμε να δούμε ποιες μπορούν να είναι οι χρήσεις τους ενδεικτικά:

1. Φαρμακευτική & Επιστημονική Χρήση

• Η τετροδοτοξίνη (TTX) ερευνάται για χρήση ως:
  • Ισχυρό αναλγητικό (χωρίς εθισμό, καλύτερο από οπιοειδή σε ορισμένες περιπτώσεις).
  • Αντικαρκινικό (πειραματικά μοντέλα).
  • Εργαλείο στη νευροβιολογία (αναστολέας νατριούχων διαύλων).
• Προϋποθέτει εξαιρετικά εξειδικευμένα εργαστήρια και απομόνωση σε καθαρή μορφή.

2. Βιομηχανική Χρήση – Δέρμα

• Το δέρμα του λαγοκέφαλου έχει χρησιμοποιηθεί πειραματικά για:
  • Κατασκευή μικρο-ειδών δερματίνης (π.χ. πορτοφόλια, θήκες).
  • Παρόμοια χρήση με το «ψαρόδερμα» που γίνεται στην Ιαπωνία.
• Απαιτεί ειδική αποτοξίνωση και βιομηχανική κατεργασία.

3. Χρήση ως Δόλωμα ή Ζωοτροφή (με πολλούς περιορισμούς)

• ΟΧΙ για κατανάλωση από χερσαία ή θαλάσσια σαρκοφάγα, λόγω της τοξικότητας.
• Πιλοτικά έχει χρησιμοποιηθεί ως δόλωμα για παγίδες χταποδιών ή καβουριών, αφού αφαιρεθούν τα πιο τοξικά μέρη (επικίνδυνο).
• Έρευνες σε κατεργασία πρωτεϊνών μέσω θερμικής επεξεργασίας ή υδρόλυσης (σε πολύ αυστηρές συνθήκες).

Ποιοι είναι οι φορείς που θα μπορούσαν να ασχοληθούν λοιπόν με αυτό το μεγάλο πρόβλημα. Πάμε να δούμε σε έναν πίνακα τις πρωτοβουλίες που θα μπορούσαν να πάρουν βασικοί φορείς του δημοσίου καθώς επίσης και ιδιώτες.

Τοπικές δράσεις/προτάσεις στην Ελλάδα

Η ερημοποίηση στα νησιά του Βορείου Αιγαίου αποτελεί μία από τις πιο σοβαρές προκλήσεις που επιδεινώνονται από την κλιματική κρίση, με σημαντικές επιπτώσεις στην οικολογία, την τοπική οικονομία και την ποιότητα ζωής των κατοίκων. Η μείωση των βροχοπτώσεων, η αύξηση της θερμοκρασίας και η καταστροφή των φυσικών οικοτόπων επιταχύνουν τη φθορά των εδαφών και τη μείωση των υδατικών πόρων, θέτοντας σε κίνδυνο την αειφορία των νησιών. Για να αντιμετωπιστεί αποτελεσματικά αυτή η κατάσταση, είναι απαραίτητο να υιοθετηθούν άμεσα ολοκληρωμένες και καινοτόμες λύσεις που συνδυάζουν τεχνολογίες διαχείρισης νερού, όπως η αφαλάτωση και η συλλογή βρόχινου νερού, με φυσικές παρεμβάσεις όπως η αποκατάσταση των παραδοσιακών αναβαθμίδων και ο εμπλουτισμός των υπόγειων υδροφορέων. 

Παράλληλα, η ευαισθητοποίηση της τοπικής κοινωνίας και η υιοθέτηση βιώσιμων πρακτικών κατανάλωσης είναι καθοριστικής σημασίας για την ενίσχυση της ανθεκτικότητας των νησιών απέναντι στις επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής και την προστασία του μοναδικού φυσικού και πολιτισμικού πλούτου τους. Η συλλογική δράση, με συντονισμό πολιτείας, τοπικών φορέων και πολιτών, αποτελεί το κλειδί για να διασφαλιστεί το μέλλον των νησιών του Βορείου Αιγαίου.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

• Εθνικό Αστεροσκοπείο Αθηνών – METEO, μετρήσεις θερμοκρασίας/βροχόπτωσης.
• Εθνικό Αστεροσκοπείο – Εργαστήριο Ερημοποίησης & Εδαφών (LDSF).
• Πανεπιστήμιο Αιγαίου – Τμήμα Γεωγραφίας: μελέτες για λεκάνες απορροής και υδατικούς πόρους.
• EMODNET & Copernicus Marine Environment Monitoring Service.
• LIFE-IP 4Natura (πρόγραμμα για ερημοποίηση και αλλαγή χρήσης γης).
• ELNAIS (Ελληνικό Δίκτυο Ξενικών Ειδών): https://elnais.hcmr.gr
• Πανεπιστήμιο Αιγαίου – Τμήμα Περιβάλλοντος
• INSECTS & BIODIVERSITY LAB – Λέσβος
• Ελληνικό Κέντρο Θαλασσίων Ερευνών (ΕΛΚΕΘΕ)
• European Alien Species Information Network (EASIN)
• IUCN Mediterranean Species Invasiveness Reports

1. Βιολογία και Τοξικότητα του Λαγοκέφαλου

-Akyol, O., Ünal, V., Ceyhan, T., & Bilecenoglu, M. (2005). First confirmed record of the silvery pufferfish Lagocephalus sceleratus from the Aegean Sea. Mediterranean Marine Science, 6(2), 91-93.
https://ejournals.epublishing.ekt.gr/index.php/hcmr-med-mar-sc/article/view/10799

-Katikou, P., Georgantelis, D., Sinouris, N., Petsi, A., & Photis, G. (2009). First report on toxicity assessment of the Lessepsian migrant pufferfish Lagocephalus sceleratus. Toxicon, 54(1), 50–55.

-Bentur, Y., Ashkar, J., Lurie, Y. et al. (2008). Furtherevidence of severe TTX poisoning from Lagocephalus sceleratus (Pufferfish) in the Eastern Mediterranean. Toxicon, 52(8), 964–968.

2. Αξιοποίηση της Τετροδοτοξίνης (TTX)

Lago, J., Rodríguez, L. P., Blanco, L., Vieites, J. M., & Cabado, A. G. (2015). Tetrodotoxin, an extremely potent marine neurotoxin: distribution, toxicity, origin and therapeutical uses. Marine Drugs, 13(10), 6384–6406.
https://www.mdpi.com/1660-3397/13/10/6384

-Tsoukalas, D., Kagiampaki, E., Tzokas, G., & Katikou, P. (2021). Current status and future prospects of pufferfish (Lagocephalus sceleratus) management in the Mediterranean Sea. Fisheries Management and Ecology, 28(6), 679–688.

3. Διαχείρηση Υδάτινων πόρων

• UNEP/MAP (2020). Guidelines for Sustainable Hydrological Management in Mediterranean Islands.
  Διαθέσιμο σε: https://www.unep.org/resources/report/guidelines-sustainable-hydrological-management-mediterranean-islands
• GWP-Med (2015-2020). Non-Conventional Water Resources Programme in the Mediterranean Islands.
  Διαθέσιμο σε: https://www.gwp.org/en/GWP-Mediterranean/WE-ACT/News-List-Page/RWH-Programmes-in-Greek-Islands/
• WWF Ελλάς (2017). Διαχείριση υδάτινων πόρων στα νησιά του Αιγαίου.
  Διαθέσιμο σε: https://www.wwf.gr/el/resources/library/
• MedWater (2021). Sustainable Water Management for Climate Resilient Mediterranean Islands.
  Διαθέσιμο σε: https://medwater-islands.eu
• HYDROUSA Project (Horizon 2020, 2018-2022). Innovative Water Management Solutions for Mediterranean Islands.
  Διαθέσιμο σε: https://www.hydrousa.org
• Ευρωπαϊκή Επιτροπή (1992). Οδηγία 92/43/ΕΟΚ για τη διατήρηση των φυσικών οικοτόπων και της άγριας πανίδας και χλωρίδας.
  Διαθέσιμο σε: https://eur-lex.europa.eu/legal-content/EL/TXT/?uri=CELEX%3A31992L0043