του Βαγγέλη Αξιώτη*
Σε όλα τα προηγούμενα άρθρα έγινε εκτενής αναφορά στην πλούσια βιοποικιλότητα των νησιών του Βορείου Αιγαίου. Επικεντρώθηκα σε 9 νησιά του Βόρειο-Ανατολικού Αιγαίου, καθώς αποτελούν πεδίο έρευνας σε μία πρωτοπόρα και καθολική πλέον συνεργασία της Φαρμακευτικής σχολής του ΕΚΠΑ (ερευνητική ομάδα καθηγητή κ. Αλέξιου Λέανδρου Σκαλτσούνη) με την Περιφέρεια Βορείου Αιγαίου.
Τα νησιά αυτά (Λήμνος, Άγιος Ευστράτιος, Λέσβος, Χίος, Ψαρά, Οινούσσες, Σάμος, Ικαρία και Φούρνοι) χαρακτηρίζονται από μία μοναδική φυτική βιοποικιλότητα, για την οποία η συστηματική καταγραφή και ταξινόμηση των ειδών είναι ακόμα σε εξέλιξη παρόλα τα εγχειρίδια, βιβλία και τις διδακτορικές διατριβές που εκπονήθηκαν. Είναι αδύνατον να καθοριστεί “ολοκληρωμένη” η συστηματική καταγραφή των ειδών σε τόσο δυναμικά οικοσυστήματα, όπως αυτά των νησιών του Αιγαίου, ακόμα και αν μερικοί θεωρούν τις εργασίες τους μοναδικές. Είναι απλά σημεία αναφοράς για τους επόμενους παρατηρητές της φύσης και τίποτα παραπάνω.
Τα νησιά του Αιγαίου όμως πέρα από την πλούσια χλωρίδα, χαρακτηρίζονται και από μία μοναδική πολιτιστική κληρονομιά. Μία παράλληλη πορεία ανθρώπου και φυτών, καθοριστική και δεδομένη, αφού από την αυγή του πολιτισμού τα χρησιμοποίησε με πολλαπλούς τρόπους. Εδώ έρχεται η εθνοφαρμακολογία να καταγράψει μέσα στις χιλιετίες τις ιαματικές ιδιότητες των φυτών για τα “πάθη” τα δικά του και των ζώων που εξέτρεφε. Μία γνώση ιδιαίτερη και αυστηρά φυλασσόμενη την οποία ερχόμαστε εμείς να αποκωδικοποιήσουμε με σύγχρονες τεχνικές ανάλυσης, με την βοήθεια υπερσύγχρονου εξοπλισμού. Ερχόμαστε να ερμηνεύσουμε με επιστημονικά πλέον δεδομένα “φαινόμενα”, τα οποία με βάση τις αρχές της δυτικής ιατρικής και φαρμακευτικής επιστήμης μπορούν να οδηγήσουν σε “θεραπεία”. Ο όρος “θεραπεία” χάνεται στις απαρχές του ανθρώπινου πολιτισμού σαν διαδικασία, ουσία, τρόπο ζωής ή ακόμα και φιλοσοφική νοοτροπία που τελειώνει μία ιατρική κατάσταση. Τα φυτά αποτέλεσαν, μαζί με οργανικές και ανόργανες ουσίες την βάση της θεραπευτικής, η οποία στηριζόμενη στην μακρόχρονη εμπειρία, δρούσε με αντικειμενική επίδραση στην νόσο, χωρίς φυσικά να αποκλείεται και η αυθυποβολή της προσωπικότητας του θεραπευτή. Από τον Αριστοτέλη, τον Ιπποκράτη τον Κώο, τον Θεόφραστο, τον Διοσκουρίδη, τον Γαληνό, την κινεζική φαρμακοποιία, την αραβική ιατρική φτάνουμε στην σύγχρονη επιστήμη της φαρμακογνωσίας. Η ιστορική εθνοφαρμακολογία αποτελεί πλέον πυξίδα της επιστήμης της φαρμακογνωσίας και της λεγόμενης αντίστροφης φαρμακολογίας.
Αυτή η σχέση φύσης και ανθρώπου καθρεπτίζει μέσα από την εθνοφαρμακολογία την εύθραυστη και δυναμική ισορροπία που την χαρακτηρίζει. Επικεντρώνοντας την προσοχή στα νησιά μας πρέπει να θεωρήσουμε δεδομένη την απόλυτη επιρροή από την γειτονική Μικρά Ασία. Ερμηνεύσαμε για κάθε νησί την γεωμορφολογική εξέλιξή του και για τα περισσότερα (Λέσβος, Χίος, Σάμος, Ικαρία) η φυτική βιοποικιλότητά τους είναι ξεκάθαρη συνέχεια της γειτονικής Τουρκίας. Η εξέλιξη της εθνοφαρμακολογίας όμως είναι διαφορετική και καθοριστικό ρόλο έπαιξε ο διαφορετικός πολιτισμός, το βιοτικό επίπεδο και η δυτική ιατρική. Είναι γνωστό ότι στα παράλια της Μικράς Ασίας η εθνοφαρμακολογία είναι ιδιαίτερα διαδεδομένη και μάλιστα είναι πολύ μεγάλος ο αριθμός των επιστημονικών αναφορών σε παγκόσμια περιοδικά. Οι εθνοφαρμακολογικές αναφορές έχουν σαν θεμέλιο τις φαρμακευτικές ιδιότητες μεμονωμένων φυτών, εκχυλισμάτων, μιγμάτων με άλλες οργανικές ή ανόργανες ουσίες (άλατα), οι οποίες στην λαϊκή θεραπευτική ερμηνεύονται με βάση πολύπλοκα πολιτισμικά στοιχεία του κάθε λαού. Στην Ελλάδα η επίδραση της δυτικής ιατρικής ήταν καθοριστική για την σταδιακή απομάκρυνση από την εθνοφαρμακολογία. Έτσι λοιπόν για εμάς τους Έλληνες αποτελεί καταρχήν στοιχείο του πολιτισμού μας το οποίο πρέπει να καταγράψουμε με προσοχή και σταθερά να απομονώσουμε πληροφορίες, όπου με την επιστημονική τεκμηρίωση θα μετατραπούν σε επιστημονικά δεδομένα χρήσιμα για την φαρμακευτική επιστήμη.
Η επιστημονική γνώση έχει πλέον φτάσει σε τέτοιο επίπεδο όπου τα φυτικά εκχυλίσματα τα αντιμετωπίζουμε σαν μίγματα δευτερογενών μεταβολιτών (δραστικών ή μη) με συγκεκριμένες χημικές δομές στον χώρο και με άγνωστη, πολλές φορές, δράση σε διάφορα βιοχημικά μονοπάτια της ζωής. Είναι εντυπωσιακή η συμβατότητα της δράσης ενός δευτερογενούς μεταβολίτη φυτικής προέλευσης με την φυσιοπαθολογία ενός οργανισμού του ζωικού βασιλείου (π.χ. άνθρωπος). Αυτό φυσικά οφείλεται στο μεγαλείο της ζωής και των κοινών θεμελιωδών χημικών στοιχείων που συγκροτούν με μία απίστευτη αρμονία σύνθετα βιομόρια, όπως τα αμινοξέα, τα οποία στην συνέχεια συγκροτούν τις πρωτεΐνες, τα ένζυμα κτλ.
Οι φυτικοί οργανισμοί παράγουν έναν τεράστιο αριθμό οργανικών μορίων (δευτερογενών μεταβολιτών). Ο αριθμός τους ξεπερνά τις 100.000. Διαφοροποιούνται ανάλογα με το είδος του φυτού και παράγονται σε συγκεκριμένα στάδια της ανάπτυξής τους. Η εξέλιξη των δομών τους οφείλεται στην προσαρμογή των φυτών, μηχανισμούς άμυνας και μορφή επικοινωνίας. Στην εθνοφαρμακολογία μας ενδιαφέρουν οι αντιοξειδωτικές, αντιικές , μυκητοκτόνες, αντιβακτηριακές ιδιότητές τους, στις οποίες θα αναφερθούμε σε επόμενα άρθρα.
Η χρήση των δευτερογενών μεταβολιτών αποτέλεσε ουσιαστικό παράγοντα επιβίωσης του ανθρώπινου είδους και φυσικά της εξέλιξης του πολιτισμού. Από το ένστικτο, στην εφαρμοσμένη επιστήμη οι εφαρμογές τους στην καθημερινή ζωή πλέον είναι δεδομένες ακόμα και αν αυτό πολλές φορές δεν γίνεται αντιληπτό. Με την σειρά των επόμενων άρθρων θα προσπαθήσω να κατηγοριοποιήσω κάποια φυτά της βιοποικιλότητας των νησιών της Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου ανάλογα με την χρήση τους, τις ιδιότητές δευτερογενών μεταβολιτών τους και τα αποτελέσματα της δράσης τους στην λαϊκή θεραπευτική. Οι εθνοφαρμακολογικές αναφορές από τα νησιά του Βορείου Αιγαίου έχουν πλέον κατοχυρωθεί στην παγκόσμια βιβλιογραφία με επιστημονικό άρθρο της ομάδας μας: Axiotis E., Halabalaki M., Skaltsounis A. L. (2018). An Ethnobotanical study of Medicinal plants in the Greek islands of North Aegean Region. Frontiers in Pharmacology 9:409. Πάνω σε αυτές τις αναφορές και τις φυτοχημικές αναλύσεις συγκεκριμένων φυτών των νησιών μας θα ξεκινήσουμε ένα υπέροχο ταξίδι στον κόσμο της εθνοφαρμακολογίας και της εφαρμοσμένης φυτοχημείας.
*Φαρμακοποιός / Χημικός Φαρμάκων, διδάκτορας Ιατρικής σχολής “La Sapienza” της Ρώμης
Μεταδιδακτορικός ερευνητής της Φαρμακευτικής σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών.
Email: [email protected]
