του Βαγγέλη Αξιώτη*
Αναλύσαμε τις εθνοφαρμακολογικές αναφορές κάποιων βασικών αρωματικών και φαρμακευτικών φυτών της οικογένειας Lamiaceae στα νησιά μας. Μετά την τελευταία ημερίδα που πραγματοποιήθηκε στην Σάμο και την επίσκεψή μας σε ντόπιους παραγωγούς αιθέριων ελαίων, αυτό που επικρατούσε σαν προϊόν ήταν και το αιθέριο έλαιο από δάφνη.
Η δάφνη ή βάγια λοιπόν ανήκει στην οικογένεια Lauraceae (Laurus nobilis). Θάμνος με βαθυπράσινα φύλλα που φέρουν τις κηλίδες των ελαιοφόρων αδένων. Ανθίζει από τον Μάρτιο – Απρίλιο και είναι ιδιαίτερα κοινό σε όλα τα νησιά του ανατολικού Αιγαίου. Τόσο τα φύλλα, όσο και οι καρποί είναι γνωστοί για τις θεραπευτικές τους ιδιότητες. Τα φύλλα της θεωρούνται αντισηπτικά, αρωματικά, διουρητικά και εμετικά. Ένα έγχυμα από τα φύλλα χρησιμοποιείται για την όρεξη και σαν εμμηναγωγό. Οι καρποί μπορούν να χρησιμοποιηθούν εξωτερικά σαν αντισηπτικοί και ναρκωτικοί. Έτσι λοιπόν, το λάδι των καρπών της δάφνης μπορούμε να το χρησιμοποιήσουμε για την αντιμετώπιση των εκχυμώσεων και λίγες σταγόνες από αυτό είναι χρήσιμο για την ωταλγία. Υδροαποστάζοντας τα φύλλα της δάφνης μέσα σε υπέροχα ανοξείδωτα καζάνια, παραλαμβάνεται το αιθέριο έλαιο και με την τεχνική της αέριας χρωματογραφίας πραγματοποιείται στο εργαστήριο η ανάλυσή του. Σε μεγαλύτερο ποσοστό (65%-70%) εμφανίζεται η 1,8-κινεόλη (ή ευκαλυπτόλη) και ακολουθούν το πινένιο, λιμονένιο κτλ. Η ευκαλυπτόλη ανήκει στην χημική κατηγορία των μονοτερπενοειδών και έχει χαρακτηριστική οσμή μέντας. Χρησιμοποιείται σαν συστατικό σε διάφορα προϊόντα (στοματικά διαλύματα και αντιβηχικά σκευάσματα) σε χαμηλές δόσεις, καθώς σε υψηλές δόσεις μπορεί να προκαλέσει δερματικούς ερεθισμούς καθώς επίσης και στομαχικές διαταραχές μετά από κατάποση μεγάλης ποσότητας διαλύματος που το εμπεριέχει.
Από την οικογένεια Lauraceae περνάμε στην οικογένεια Paeoniaceae και στις περίφημες παιώνιες. Στα νησιά του Ανατολικού Αιγαίου και πιο συγκεκριμένα του Βορειοανατολικού Αιγαίου θα βρούμε το είδος Paeonia mascula με 2 υποείδη. Paeonia mascula subsp. mascula (εικόνα 1) στην νήσο Λέσβο, βόρεια Χίο και Σάμο και την Paeonia mascula subsp. hellenica στην βόρειο ανατολική Ικαρία. Και τα 2 αυτά είδη βρίσκονται στο ερμπάριο του εργαστηρίου φαρμακογνωσίας και χημείας φυσικών προϊόντων της Φαρμακευτικής σχολής του ΕΚΠΑ, έχουν κωδικοποιηθεί και αναλυθεί. Ανθίζει την περίοδο από Μάιο-Ιούνιο και θα την βρούμε στον καστανιώνα της Αγιάσου της Λέσβου, στο Πελιναίο όρος της Χίου και στο όρος Κέρκη στην Σάμο. Η εθνοφαρμακολογική ιστορία της παιώνιας χάνεται μέσα στους αιώνες με τους σπόρους της να χρησιμοποιούνται για τις έγκυες γυναίκες στην αρχαιότητα.
Στο «Περί φυτών ιστορίας» του Ιπποκράτη, προτεινόμενη χρήση της παιώνιας ήταν η αντισπασμωδική στην επιληψία και σε νευρολογικές παθήσεις. Στον Διοσκουρίδη επίσης υπάρχουν αναφορές στους σπόρους της για την θεραπεία του έλκους, ενώ για την ρίζα υπάρχουν αναφορές για την χρήση της σε παθήσεις των νεφρών, ίκτερο και δαγκώματα φιδιών. Στις σύγχρονες εθνοφαρμακολογικές αναφορές η ρίζα έχει αντισπασμωδική και τονωτική δράση (υδατικό διάλυμα). Τσάι από αποξηραμένα πέταλα χρησιμοποιείται σαν αντιβηχικό (ξηρός βήχας), στις αιμορροΐδες και στους κιρσούς. Η καλλιέργεια της παιώνιας είναι δύσκολη και η μέθοδος έχει αναφερθεί στο έντυπο της προγραμματικής σύμβασης για την «φυτοχημική ανάλυση της βιοποικιλότητας των νησιών της Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου» και είναι πλέον στην διάθεση των κατοίκων των νησιών. Επειδή οι περισσότεροι δεν ενδιαφέρονται για τις θεραπευτικές της ιδιότητες, αλλά για το υπέροχο άνθος της, κάθε χρόνο ο πληθυσμός της απειλείται από αλόγιστη κοπή. Η αυτοφυής παιώνια πρέπει να προστατευτεί και να καλλιεργηθεί στα νησιά μας.
Έχουν ξεκινήσει προσπάθειες στην περιοχή της Αγιάσου Λέσβου και πρέπει να επιμείνουμε, καθώς είναι μοναδική. Για την Paeonia mascula subsp. hellenica υπάρχει μία παλιά επιστημονική αναφορά (2002), συνεργασία μεταξύ του εργαστηρίου φαρμακογνωσίας του ΕΚΠΑ και του μουσείου Γουλανδρή, για τις αντιμικροβιακές ιδιότητες πτητικών μεταβολιτών από τις ρίζες 3 διαφορετικών ειδών Παιώνιας. Σε αυτές συμπεριλαμβάνεται και η Paeonia mascula subsp. hellenica, αλλά η συλλογή της δεν πραγματοποιήθηκε από την νήσο Ικαρία, αλλά από την Εύβοια. Αξίζει να πραγματοποιηθούν συγκριτικές αναλύσεις μεταξύ των 2 βασικών υποειδών του Βορείου Αιγαίου, καθώς επίσης και μελέτες για τις αντιφλεγμονώδεις δράσεις που αναφέρονται (έλκος). Το 2013 ερευνητική ομάδα του πανεπιστημίου της Άγκυρας παρουσίασε μία ισχυρή in vitro νευροπροστατευτική δράση του αιθανολικού εκχυλίσματος από σπόρους 7 διαφορετικών ειδών παιώνιας, μία από τις οποίες είναι και η Paeonia mascula subsp. mascula που βρίσκουμε στα νησιά μας. O μεταβολίτης “Paeoniflorin”, θεωρείται ότι είναι υπεύθυνος για την παραπάνω αναφορά, καθώς η προστατευτική του δράση έναντι στις φλεγμονές του νευρικού συστήματος που προκαλούνται από την ιντερφερόνη-άλφα έχει επαληθευτεί σε πειραματόζωα.
Από την οικογένεια Rosaceae θα αναφερθώ στην Ποτεντίλλη (Potentilla recta, εικόνα 2), την οποία θα την βρούμε στην Λέσβο και στην βόρεια Χίο, ενώ η Potentilla reptans στις νήσους Λέσβο, Χίο και Σάμο. Στον άτλαντα του Strid γίνεται και μία μοναδική αναφορά στο είδος Potentilla micrantha. Θα επικεντρωθώ στο πρώτο είδος Ποτεντίλλης. Είναι πολυετές φυτό με κίτρινα άνθη και ανθίζει την περίοδο από Ιούνιο-Ιούλιο. Σύμφωνα με εθνοφαρμακολογικές αναφορές, το φυτό και η ρίζα σε σκόνη εξωτερικά μπορεί να χρησιμοποιηθεί σαν αντισηπτικό σε πληγές και αιμορραγίες. Επίσης ένα κουταλάκι σκόνη ρίζας σε ένα φλιτζάνι νερό μπορεί να χρησιμοποιηθεί εσωτερικά σε διάρροιες, εντερίτιδες. Το διάλυμα από τον βρασμό ολόκληρου του φυτού σε επίθεμα για εξωτερικές πληγές. Οι περισσότερες από τις φαρμακολογικές ιδιότητες του φυτού οφείλονται στο υψηλό ποσοστό φλαβονοειδών και ταννίνης (η ταννίνη είναι ισχυρά στυπτική). Επίσης υπάρχει μία αναφορά για την ισχυρή δράση in vitro του αιθανολικού εκχυλίσματος του φυτού στον σχηματισμό της τερηδόνας. Είναι γνωστό ότι η τερηδόνα στα δόντια οφείλεται κυρίως στην δράση 2 ειδών στρεπτόκοκκου (S. mutans και S. Sobrinus) και με την συγκεκριμένη μελέτη έχει αποδειχθεί ότι καταστρέφει τα συγκεκριμένα μικρόβια και άρα θα μπορούσε το εκχύλισμά του να χρησιμοποιηθεί σε οδοντόκρεμες ή και στοματικά διαλύματα.
(Οι φωτογραφίες είναι από το βιβλίο «Φυτά της Ελλάδας. Η έρευνα στην Λέσβο», Μάκης Αξιώτης, Βαγγέλης Αξιώτης, εκδόσεις Ενδελέχεια).
*Ο Βαγγέλης Αξιώτης είναι Φαρμακοποιός / Χημικός Φαρμάκων, διδάκτορας Ιατρικής σχολής “La Sapienza” της Ρώμης
Μεταδιδακτορικός ερευνητής της Φαρμακευτικής σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών.
Email: [email protected]
