του Βαγγέλη Αξιώτη*
Στην οικογένεια Umbelliferae συγκαταλέγεται ένας μεγάλος αριθμός φυτών με κοίλους βλαστούς και σύνθετα φύλλα. Χαρακτηριστικές είναι οι επίπεδες ταξιανθίες που σχηματίζουν την κύρια ομπρέλα. Αυτή αποτελείται από ακτίνες οι οποίες καταλήγουν σε δευτερεύουσα ομπρέλα με μικρότερες ακτίνες που καταλήγουν στα άνθη, χωρίς σέπαλα και με 5 πέταλα. Στήμονες 5 και στύλοι 2.
Ξεκινάμε τις εθνοφαρμακολογικές αναφορές στην οικογένεια αυτή με το Eryngium maritimum (εικόνα 1). Κοινό φυτό σε όλες τις παραλίες των νησιών Βορείου Αιγαίου. Είναι μικρό έως μεσαίο, πολυετές, σκληρό φυτό. Άνθη κυανά, σε πυκνές στρογγυλές κεφαλές, 1,5-3εκ., με υπέροχο μεταλλικό μπλε χρώμα, όπως και το ανώτερο τμήμα των βλαστών του. Ανθίζει την περίοδο από Ιούλιο-Σεπτέμβριο. Εθνοφαρμακολογικά είναι γνωστή η ρίζα του σαν διουρητική και αποχρεμπτική. Βρασμός της ρίζας με νερό και εσωτερική χρήση. Μάλιστα χρησιμοποιείται σαν βοηθητικό στην απόχρεμψη σε χρόνιους αναπνευστικούς ασθενείς. Στο ουροποιητικό σύστημα χρησιμοποιείται στην κυστίτιδα, ουρηθρίτιδα, προστατίτιδα. Η συλλογή του πραγματοποιείται το Φθινόπωρο από φυτά τουλάχιστον 2 ετών.
Το 1984 ομάδα ερευνητών από το Γεωπονικό Πανεπιστήμιο της Νάπολης στην Ιταλία ανέφεραν την αντιφλεγμονώδη δράση από υδατικά εκχυλίσματα της ρίζας σε in vitro πειράματα. Το 2012 ερευνητές από το πανεπιστήμιο της Αλγερίας παρουσίασαν τα φλαβονοειδή τα οποία θεωρητικά πρέπει να οφείλονται εν μέρει για τις αντιοξειδωτικές, αντιβακτηριακές και αντιμυκητιακές ιδιότητες των υδατικών εκχυλισμάτων της ρίζας. Επίσης πρέπει να αναφέρουμε ότι στην αραβική εθνοφαρμακολογία το Eryngium χρησιμοποιείται και για ασθένειες στο συκώτι και για αναιμία. Αναφέρουν μάλιστα ότι ετοιμάζεται διάλυμα από 50γρ. ολόκληρου του φυτού σε 1 λίτρο νερού και γίνεται εσωτερική χρήση 3 φορές την ημέρα.
Στην Λέσβο και στην Σάμο θα βρούμε άλλο ένα είδος Eryngium, το Eryngium creticum. Τα άνθη του είναι μπλε-βιολέ σε σφαιρικές κεφαλές και ανθίζει από τον Μάιο – Νοέμβριο. Παρόλο που στα νησιά μας θα το βρούμε σε 2 μόνο νησιά, είναι ιδιαίτερα διαδεδομένο φυτό στο μεγαλύτερο μέρος του ελλαδικού χώρου (εκτός από τις Κυκλάδες) και σύμφωνα με τον Strid στην ανατολική Μεσόγειο και στα Βαλκάνια εξαπλώνεται από την Ανατολία, Κύπρο μέχρι την δυτική Συρία, βόρειο Ιράν και βόρεια Αίγυπτο. Στο βιβλίο μας αναφέρουμε σαν εθνοφαρμακολογική δράση ότι χρησιμοποιείται σαν αντίδοτο στα δήγματα των φιδιών, με άγνωστη αποτελεσματικότητα. Με αφορμή μία επιστημονική δημοσίευση του 2018 για την εθνοφαρμακολογία, φυτοχημεία και φαρμακολογικές δράσεις του Eryngium creticum. Οι εθνοφαρμακολογικές αναφορές είναι από την Αραβική λαϊκή θεραπευτική, αλλά έχει μεγάλο ενδιαφέρον να επικεντρωθούμε στην θεραπεία (αντίδοτα) για τα δηλητήρια φιδιών και σκορπιών, καθώς απασχολούν ιδιαίτερα τις νησιωτικές περιοχές.
Έτσι, λοιπόν, υδατικά εκχυλίσματα ριζών και μειγμάτων από ρίζες και φύλλα έχουν παρατείνει την ζωή σε πειραματόζωα έπειτα από δαγκώματα από σκορπιό Leirus quinquestriutus και το είδος οχιάς Cerastes cerastes. Το δηλητήριο τόσο του σκορπιού όσο και της οχιάς περιέχει αιμολυτικές τοξίνες, οι οποίες προκαλούν σε γρήγορο ρυθμό αιμόλυση και νέκρωση ιστών. Δοκιμές στα πειραματόζωα με διάλυμα από το συγκεκριμένο φυτό έδειξαν μία βελτίωση στο οίδημα της τραχείας αυξάνοντας την επιβίωσή τους από μερικές ώρες έως και ημέρες. Οι μελέτες αυτές πραγματοποιήθηκαν το 1989, 1990 και η τελευταία το 1997 και από τότε δεν έχει ξαναγίνει κάποια αναφορά.
Στην ίδια οικογένεια ανήκει επίσης και το πολύ κοινό σε όλα τα νησιά του βορείου Αιγαίου, μάραθο, Foeniculum vulgare (εικόνα 2). Πολυετές φυτό με φύλλα βαθυπράσινα, πολλαπλά χωρισμένα σε πολυάριθμους, τριχοειδείς λοβούς. Τα άνθη του είναι κίτρινα χωρίς κάλυκα και ανθίζει από Ιούλιο-Σεπτέμβριο. Το φυτό και κύρια οι σπόροι περιέχουν αιθέριο έλαιο που αποτελείται κυρίως από 50%-60% ανιθόλη, 20% από μία πικρή ουσία την φενχόνη. Οι σπόροι χρησιμοποιούνται για το στομάχι, κατά των αερίων και σαν ορεκτικοί. Το αφέψημα των φύλλων είναι διουρητικό (2 κουταλιές τεμαχισμένου φυτού σε μισό κιλό νερού, έως να μείνει το μισό με δοσολογία 1 ποτηράκι πριν από το φαγητό). Επίσης το διάλυμα μπορεί να χρησιμοποιηθεί σαν τονωτικό για τα μαλλιά. Κατάπλασμα από φύλλα μπορεί να χρησιμοποιηθεί σαν γαλακταγωγό και έχουν αντισηπτική δράση στο ερεθισμένο δέρμα. Τσάι από σπόρους του μάραθου με πλύσεις ανακουφίζει τα μάτια από ερεθισμούς. Οι σπόροι μπορούν να χρησιμοποιηθούν επίσης σαν έγχυμα και βάμμα. Η συλλογή του πραγματοποιείται από τον Αύγουστο έως τον Σεπτέμβριο. Συγκαταλέγεται στον πίνακα με τα δυνητικά καλλιεργούμενα αρωματικά/φαρμακευτικά φυτά στα παραδοτέα της πρώτης σύμβασης με την Περιφέρεια Βορείου Αιγαίου (Φυτοχημική ανάλυση της Φυτικής βιοποικιλότητας των Νήσων της Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου). Είναι ένα φυτό με μεγάλη δυναμική για καλλιέργεια στα νησιά μας και πρέπει να είναι το αμέσως επόμενο από τον σιδερίτη και τον αξίσταρο.
H Φέρουλα η κοινή ή νάρθηκας, Ferula communis (εικόνα 3.) ανήκει επίσης στην ίδια οικογένεια φυτών. Σύμφωνα με τον άτλαντα του Strid, στην νήσο Λέσβο εμφανίζεται το υποείδος communis, ενώ στα νησιά Λήμνο, Χίο, Σάμο και Ικαρία το υποείδος glauca. Είναι γιγάντιο φυτό (έως 3μ. ύψος), πολυετές και εμφανίζεται σε μεγάλους πληθυσμούς, διάσπαρτο, σε περιοχές των νησιών. Η ανθοφορία του είναι από τον Μάρτιο – Ιούνιο. Οι χρήσεις που αναφέρονται είναι ότι ο βλαστός του όταν αποξηραίνεται είναι ισχυρός και χρησιμοποιήθηκε για την ακινητοποίηση των άκρων με κατάγματα και γι’ αυτό χρησιμοποιείται ο λαϊκός όρος «νάρθηκας». Επίσης από την αρχαιότητα η «ψίχα» του βλαστού, μετέφερε την φωτιά γιατί καίγεται πολύ αργά. Όλα τα μέρη του φυτού είναι δηλητηριώδη και δεν έχουν αναφερθεί χρήσεις στην λαϊκή θεραπευτική.
*Φαρμακοποιός / Χημικός Φαρμάκων, διδάκτορας Ιατρικής σχολής “La Sapienza” της Ρώμης
Μεταδιδακτορικός ερευνητής της Φαρμακευτικής σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών.
Email: [email protected]
