του Βαγγέλη Αξιώτη*
Στην οικογένεια Gentianaceae ανήκουν περίπου 70-80 γένη και 900-1.200 είδη. Στα νησιά του Βορείου Αιγαίου θα βρούμε τα είδη Blackstonia perfoliata και B. acuminata, Centaurium erythraea, C. tenuiflorum, C. maritimum και C. Spicatum, C. pulchellum, C. Serpentinicola.
Για το πρώτο είδος, Blackstonia perfoliata (Μπλακατονία η περιβλαστόφυλη, εικόνα 1), σύμφωνα με τον άτλαντα του Strid θα την βρούμε σε όλα τα νησιά της Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου εκτός από το σύμπλεγμα Ψαρών/Αντίψαρων. Στην Λέσβο εντοπίστηκε στο κεντρικό νησί. Φυτό όρθιο έως 30εκ., γαλαζωπό ή γκρι-πράσινο, ετήσιο. Τα φύλλα είναι αντίθετα, ωοειδή, τα κατώτερα στενότερα στην βάση, τα ανώτερα ενωμένα περιβάλλουν τον βλαστό. Τα άνθη είναι κίτρινα, με σωλήνα, 8-15χιλ., με 6-8 λοβούς, σε διακλαδιζόμενες, χαλαρές, τελικές ταξιανθίες. Η ανθοφορία του είναι από τον Απρίλιο-Σεπτέμβριο. Θα το βρούμε στους ελαιώνες σε ομάδες. Εθνοφαρμακολογικά δεν υπάρχουν αναφορές στο Βόρειο Αιγαίο, αλλά έχει ενδιαφέρον να παρουσιάσουμε μερικές απο αυτές που αναφέρονται στην διεθνή βιβλιογραφία.
Η παρουσία δευτερογενών μεταβολιτών όπως η κερκετίνη, η καμφερόλη, σεκοριδοειδείς γλυκοζίτες (swertiamarin), γαλακτοσίδων, μονοτερπενίων (gentiopicrin), του προσδίδουν αντιοξειδωτική και αντιφλεγμονώδη δράση, in vitro. Είναι γνωστή η δράση της swertiamarin σε κυτταρικό επίπεδο και ειδικά στην έκφραση της NF-κΒ, στην οξείδωση των LDL, στα μονοπάτια της απόπτωσης, της φλεγμονής και της υπεροξείδωσης των λιπιδίων. Επίσης είναι γνωστή η δράση δευτερογενών μεταβολιτών του στην αναστολή της τοποϊσομεράσης (σημαντικότατο πυρηνικό ένζυμο που συμβάλλει στον αναδιπλασιασμό του DNA), πάντα σε κυτταρικές μελέτες.
Δεν θα ήθελα να μπω σε πιο βαθιά μονοπάτια φαρμακολογίας, αλλά αξίζει να αναφέρουμε ότι κλινικά υπάρχουν οι αναστολείς της τοποϊσομεράσης Ι και ΙΙ. Στην πρώτη κατηγορία τα παράγωγα της καμπτοθηκίνης εμφανίζουν χαμηλή διαλυτότητα και έτσι υψηλή τοξικότητα και θα είχε μεγάλο ενδιαφέρον να βρεθούν (απομονωθούν νέες ουσίες), αν και μέχρι τώρα η πορεία κινείται στην ημισύνθεση παραγώγων της τοποτεκάνης και ιρινοτεκάνης. Στην λαϊκή ιατρική χρησιμοποιείται τσάι από το υπέργειο τμήμα του φυτού (2-3 φορές την ημέρα), για την πρόληψη της παχυσαρκίας και επομένως την πρόληψη συμπτωμάτων του διαβήτη και για να μειώσει τον κίνδυνο για την εμφάνιση παθήσεων του αναπνευστικού (άσθμα και βρογχίτιδα).
Για το είδος Centaurium sp. (κενταύριον), στα νησιά της Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου θα βρούμε 7 είδη, σύμφωνα πάντα με τον άτλαντα του Strid για την χλωρίδα του Αιγαίου. Το Centaurium erythraea (κενταύριον το ερυθρό, κοιν. Θερμόχορτο) είναι κοινό φυτό, το οποίο θα το βρούμε στους ελαιώνες, κοντό έως μετρίου μεγέθους, διετές. Ο βλαστός διακλαδίζεται έντονα στο άνω τμήμα του. Φύλλα ελλειπτικά – ωοειδή, με 3-7 νεύρα, τα κατώτερα σε χαρακτηριστική ροζέτα, τα ανώτερα μικρότερα. Τα άνθη του είναι ροζ προς ερυθρά, 22χιλ., έμμισχα, σε πυκνές ή αραιές, επίπεδες ακραίες ταξιανθίες. Η ανθοφορία του είναι από τον Μάιο-Ιούλιο. Εθνοφαρμακολογικά το φυτό χρησιμοποιήθηκε στην αντιμετώπιση των πυρετών της ελονοσίας. Είναι ελαφρό αντιπυρετικό. Η πικρή του γεύση (παρόμοια της κινίνης) ενισχύει την λειτουργία του πεπτικού προκαλώντας υπερέκκριση του στομάχου, της χολής, βοηθώντας έτσι στην πέψη και στην όρεξη.
Παράλληλα ενισχύει την λειτουργία της ουροδόχου κύστης στους ηλικιωμένους, αλλά τα αποτελέσματα γίνονται εμφανή μετά από μεγάλο χρονικό διάστημα χρήσης (αρκετές εβδομάδες). Σε μεγάλες δόσεις είναι εμετικό. Εξωτερικά το φρέσκο φυτό χρησιμοποιείται στα τραύματα και στα έλκη. Η αποξήρανση πραγματοποιείται στην ανθοφορία. Φυτοχημικά, όπως ανέφερα και για το προηγούμενο είδος, θα βρούμε τους γλυκοζίτες gentiopicroside (αντιβακτηριακή -αντιοξειδωτική δράση), sweroside, swertiamarin. Για τον gentiopicroside έχουν γίνει αναφορές ότι έχει αντικαρκινική δράση, προκαλώντας απόπτωση, απώλεια του διαμεμβρανικού δυναμικού των μιτοχονδρίων και του βιοχημικού μονοπατιού NF-kΒ. Υπάρχουν αρκετές αναφορές για το συγκεκριμένο φυτό στην ομοιοπαθητική, αγιουβέρδα και κινέζική ιατρική. Για παράδειγμα στην ομοιοπαθητική υπάρχουν αναφορές της χρήσης βάμματος της ρίζας του φυτού για την ανορεξία, την δυσπεψία, τον κολικό και την διάρροια. Πρέπει να αναφέρουμε ότι το εκχύλισμα του φυτού χρησιμοποιείται για την πικρή γεύση στα ποτά τύπου “Vermouth” ή το γνωστό σε όλους “Campari”. Για το είδος Centaurium spicatum υπάρχουν εθνοφαρμακολογικές αναφορές για την χρήση του στην αντιμετώπιση της διάρροιας και της δυσεντερίας.
Στην οικογένεια Apocynaceae θα αναφέρουμε τα είδη Nerium oleander και Vinca major. Το πρώτο είναι η γνωστή σε όλους μας ροδοδάφνη την οποία θα την βρούμε σε όλα τα νησιά. Το φυτό έχει φαρμακευτικές δράσεις, αλλά είναι ιδιαίτερα τοξικό. Η βρώση έστω και ενός φύλλου μπορεί να προκαλέσει τον θάνατο σε μικρά παιδιά. Ο γαλακτώδης χυμός περιέχει καρδιοτοξικούς γλυκοζίτες, ενώ η επαφή με το φυτό μπορεί να προκαλέσει δερματικό ερεθισμό και ερεθισμό των ματιών. Η τοξικότητά του είναι τόσο μεγάλη που χρησιμοποιείται ευρέως για τον θάνατο μικρών τρωκτικών (ποντικών) και εντόμων. Οι τοξικές ουσίες είναι η ολεανδρίνη και νεριίνη, καρδιακοί γλυκοζίτες, ανάλογοι της ντιτζιταλίνης. Ο φλοιός περιέχει ροσατζενίνη, μία ουσία με δράση ανάλογη με αυτή της στρυχνίνης. Η τοξικότητά του παραμένει και μετά την αποξήρανσή του και προκαλεί γαστρεντερικό ερεθισμό, καρδιακή αρρυθμία και βραδυκαρδία. Επίσης προσβάλλει το νευρικό σύστημα με υπνηλία, σπασμούς, κώμα και θάνατο.
Η Vinca major (Εικόνα 2) είναι και αυτή γνωστό, κοινό φυτό, το οποίο χρησιμοποιείται κυρίως ως καλλωπιστικό. Αειθαλές, με έρποντες ή τοξοειδείς μακρούς βλαστούς, οι οποίοι ριζώνουν στην άκρη. Φύλλα βαθυπράσινα, γυαλιστερά, μισχωτά, με τριχωτά χείλη, ωοειδή. Τα άνθη είναι μπλέ-βιολέ με ανθοφορία από Μάρτιο-Μάιο και με σπάνιους καρπούς. Το φυτό είναι ιδιαίτερα γνωστό στην φαρμακολογία, καθώς περιέχει το αλκαλοειδές βινκαμίνη, το οποίο έχει αγγειοδιασταλτική δράση. Επίσης περιέχει την ρεσερπίνη, γνωστό αντιυπερτασικό. Εθνοφαρμακολογικά χρησιμοποιείται για την θεραπεία της πολυμηνόρροιας, της μηνορραγίας, των κολπικών εκκρίσεων και στην αθηρωμάτωση. Το φυτό συλλέγεται και αποξηραίνεται κατά την διάρκεια της ανθοφορίας. Εξωτερικά χρησιμοποιείται στις ρινορραγίες, στα έλκη του στόματος και στις κολπικές εκκρίσεις.
Τα φύλλα πολτοποιούνται και τοποθετούνται σε κεντρίσματα από σφήκες και σε ελεγχόμενες αιμορραγίες. Επίσης, βράζονται και χρησιμοποιούνται σε κομπρέσες ή σε αλοιφές για δερματίτιδες, εκζέματα, ακμή και στις αιμορραγούσες αιμορροϊδες. Τα αλκαλοειδή του είναι πολύ γνωστά στην φαρμακολογία για την αντικαρκινική τους δράση. Πρέπει να γίνει γνωστό ότι η εσωτερική χρήση του φυτού μπορεί να έχει τοξική επίδραση και γι’ αυτό η χρήση του θα πρέπει να γίνεται με ιδιαίτερη προσοχή.
(Οι φωτογραφίες είναι από το βιβλίο «Φυτά της Ελλάδας. Η έρευνα στην Λέσβο», Μάκης Αξιώτης, Βαγγέλης Αξιώτης, εκδόσεις Ενδελέχεια).
- *Φαρμακοποιός / Χημικός Φαρμάκων, διδάκτορας Ιατρικής σχολής “La Sapienza” της Ρώμης
- Μεταδιδακτορικός ερευνητής της Φαρμακευτικής σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών.
