του Βαγγέλη Αξιώτη*
Στο προηγούμενο άρθρο έγινε αναφορά στην σημασία της εθνοφαρμακολογίας σαν πολιτισμικό στοιχείο στην Ελλάδα και ειδικότερα στα νησιά της Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου. Οι εθνοφαρμακολογικές αναφορές διαμορφώνονται με βάση τόσο την χλωρίδα όσο και τα πολιτισμικά στοιχεία μίας περιοχής. Επομένως είναι λογικό ότι αυτές που θα παρουσιάσω παρακάτω θα αναφέρονται αποκλειστικά σε στοιχεία των νησιών της Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου και θα γίνουν με βάση ομάδες φυτών που ανήκουν στην ίδια οικογένεια. Οι αναφορές βασίζονται στο βιβλίο «Φυτά της Ελλάδας. Η έρευνα στην Λέσβο» Μάκης Αξιώτης, Βαγγέλης Αξιώτης, εκδόσεις Εντελέχεια, καθώς επίσης και στην επιστημονική αναφορά Axiotis E., Halabalaki M., Skaltsounis A. L. (2018). An Ethnobotanical study of Medicinal plants in the Greek islands of North Aegean Region. Frontiers in Pharmacology 9:409.
Ξεκινάμε λοιπόν με τα φυτά που ανήκουν στην οικογένεια Lamiaceae. Στην οικογένεια αυτή συμπεριλαμβάνονται πολύ σημαντικά αρωματικά και φαρμακευτικά φυτά ιδιαίτερα γνωστά στο ευρύ κοινό, όπως για παράδειγμα η λεβάντα ή αβαγιανός (Lavandula stoechas L. subsp. stoechas, εικ.1).
Είναι γκρίζος τριχωτός αρωματικός θάμνος, ο οποίος μπορεί να φτάσει σε ύψος έως και 1μ., με πολύκλαδους βλαστούς. Η ανθοφορία του είναι την περίοδο από Μάρτιο έως και Ιούνιο. Είναι αυτοφυής ή καλλιεργούμενη στα νησιά όπως Λέσβο, Χίο, Σάμο και Ικαρία και τα τμήματα του φυτού που χρησιμοποιούνται είναι το υπέργειο, τα άνθη και τα φύλλα. Το αιθέριο έλαιο από υδροαπόσταξη των φύλλων ή του υπέργειου τμήματος του φυτού είναι γνωστό για τις αντιασθματικές και βλεννολυτικές του ιδιότητες στο ανώτερο αναπνευστικό. Επίσης είναι αντισηπτικό και αντιμικροβιακό σε χαμηλές συγκεντρώσεις για εξωτερική χρήση (τραύματα ή έλκη) και αποτελεί βασικό συστατικό σε δερμοκαλλυντικές κυρίως κρέμες.
Μία άλλη ενδιαφέρουσα εθνοφαρμακολογική αναφορά αποτελεί και η δημιουργία υδατικού διαλύματος από άνθη και κλαδιά για την αντιμετώπιση στομαχόπονου, πονοκέφαλου, καθώς επίσης και για την εμμηνορροϊκή ρύθμιση. Τα βασικότερα συστατικά του αιθέριου ελαίου της λεβάντας, όπως αυτά χαρακτηρίζονται με την αναλυτική τεχνική της αέρια χρωματογραφίας είναι κυρίως τερπένια με μεγαλύτερο ποσοστό αυτό της καμφοράς. Πρέπει να γίνει γνωστό ότι το αιθέριο έλαιο μπορεί να προκαλέσει φωτοευαισθησία (παρουσία λιναλόολης) και είναι κυτταροτοξικό. Επίσης η εσωτερική χρήση μπορεί να προκαλέσει σε αγόρια γυναικομαστία.
Στην οικογένεια Lamiaceae ανήκει επίσης το μελισσόχορτο (Melissa officinalis L., εικ.2). Κοινό φαρμακευτικό φυτό σε υγρούς και ξηρούς τόπους και θα το βρούμε σε όλα τα νησιά του Βορείου Αιγαίου. Είναι αρωματικό (χαρακτηριστικό άρωμα λεμονιού). Τα άνθη του είναι λευκωπά ή κιτρινωπά που πολλές φορές αλλάζουν σε ροζωπά. Η ανθοφορία του παρατηρείται από Μάιο έως και Σεπτέμβριο. Το μελισσόχορτο χρησιμοποιείται ευρέως στη λαϊκή ιατρική και στην φαρμακευτική. Τα φύλλα και οι νεαροί ανθοφόροι βλαστοί εσωτερικά, χρησιμοποιούνται στα κοινά κρυολογήματα και έχουν αντισπασμωδική δράση στο πεπτικό σύστημα. Επίσης παρουσιάζουν αντιβακτηριακή, αντιϊκή, αντιπυρετική και ηρεμιστική δράση. Αναφορές έχουν γίνει εθνοφαρμακολογικά και για την ανασταλτική δράση που παρουσιάζει στην υπερλειτουργία του θυροειδούς. Στο αιθέριο έλαιο του μελισσόχορτου έχουν ταυτοποιηθεί πάνω από 100 διαφορετικές ουσίες με βασικό συστατικό την κιτράλη, κιτρονελλόλη καθώς επίσης γερανιόλη και λιναλόλη. Επίσης περιέχει τανίνες, ρητίνη, οξέα δενδρολίβανου, γλίσχραμα, φλαβονοειδή κ.ά.. Τελευταία έχουν γίνει αναφορές και για χρήση του μελισσόχορτου στον επιχείλιο έρπητα (στα συμπτώματα όπως στην μείωση της ερυθρότητας της περιοχής, καθώς επίσης και στο πρήξιμο).
Άλλο κοινό φυτό πολύ αρωματικό αυτοφυές ή καλλιεργούμενο σε όλα τα νησιά μας είναι η Μένθα η πουλέγιος, κοινώς φλισκούνι (Mentha pulegium L., εικ.3). Ανθίζει την περίοδο από Ιούνιο – Σεπτέμβριο. Χρησιμοποιείται ευρέως παρόλο που θεωρείται ιδιαίτερα επικίνδυνο για εσωτερική χρήση. Το τσάι από το υπέργειο τμήμα ή τα άνθη του χρησιμοποιούνται σαν τονωτικό του στομαχιού, καθώς ανοίγει τον καρδιακό σφιγκτήρα ανακουφίζοντας την δυσπεψία και τους κολικούς. Επίσης παρουσιάζει αντισηπτική, αντισπασμωδική και ηρεμιστική δράση. Εθνοφαρμακολογικά αναφέρεται η χρήση του τσαγιού από μέντα σε πυρετούς, πονοκέφαλο, μικρές αναπνευστικές λοιμώξεις του ανώτερου αναπνευστικού, και κατά εντερικών παρασίτων. Εξωτερικά σε χαμηλές συγκεντρώσεις χρησιμοποιείται στον κνησμό, σε εκζέματα και στην ουρική αρθρίτιδα. Απαγορεύεται η χρήση του σε εγκύους γυναίκες επειδή συσπά την μήτρα και βοηθά στην έμμηνο ρύση. Η παρουσία της πουλεγόνης (ακόρεστη μονοτερπενική κετόνη) στο αιθέριο έλαιό της είναι υπεύθυνη για την σύσπαση της μήτρας καθώς επίσης και για την τοξική του δράση στο ήπαρ.
Στην οικογένεια των Lamiaceae ανήκει και το δενδρολίβανο (Rosmarinus officinalis L., εικ. 4). Φυτό που μάλλον καλλιεργείται και βρίσκεται αυτοφυόμενο γύρω από αγροικίες. Αειθαλής θάμνος, έως 2μ., αρωματικός με καφέ όρθιους και ανοικτούς βλαστούς. Τα άνθη του είναι μπλε ή γαλάζια και αναφέρονται επίσης ροζ ή λευκά. Η ανθοφορία του παρατηρείται από τους μήνες Ιανουάριο έως και Μάρτιο. Είναι πολύ γνωστό φαρμακευτικό φυτό και εισπνοές από τον βρασμό των ανθών του χρησιμοποιούνται για την ανακούφιση από κολικούς, στον πονοκέφαλο και στα κρυολογήματα. Το τσάι από το υπέργειο τμήμα του χρησιμοποιείται σαν αντισηπτικό, αντισπασμωδικό στο στομάχι, χολαγωγό και εμμηναγωγό. Το απεσταγμένο υδατικό διάλυμα των ανθέων του σαν αντισηπτικό κολλύριο στα μάτια. Το τσάι είναι τονωτικό για το νευρικό σύστημα σε διανοητική και συναισθηματική κόπωση. Τα αιθέρια έλαια, τα φλαβονοειδή και τα φαινολικά οξέα έχουν αντισηπτική και αντιφλεγμονώδη δράση. Περιέχει το ροσμαρινικό οξύ και την διοσμίνη, ισχυρό ενισχυτικό της ευθραστότητας των μικρών αγγείων. Βάμμα 5% του ελαίου σε οινόπνευμα μπορεί να χρησιμοποιηθεί σαν ενισχυτικό της καρδιακής λειτουργίας. Η εμβάπτιση κλαδιών σε νερό για 30 λεπτά μπορεί να χρησιμοποιηθεί σαν διάλυμα για τα μαλλιά. Με την ανάμιξη βόρακα (τετραβορικό νάτριο), σε κρύο διάλυμα είναι άριστο για την πιτυρίδα και την ενίσχυση της τριχοφυΐας. Συλλέγεται κατά την άνοιξη και το καλοκαίρι αποξηραίνεται. Οι δόσεις είναι 2-4γρ. του φυτού. Δεν πρέπει να το λαμβάνουν οι έγκυες γυναίκες γιατί μπορεί να προκαλέσει αποβολή. Επίσης μερικές φορές παρατηρείται αλλεργική δερματίτιδα σε εξωτερικές εφαρμογές.
*Φαρμακοποιός / Χημικός Φαρμάκων, διδάκτορας Ιατρικής σχολής “La Sapienza” της Ρώμης
Μεταδιδακτορικός ερευνητής της Φαρμακευτικής σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών.
Email: [email protected]
