Στο σημερινό φύλλο της Τετάρτης, αλλά και σε εκείνο της επόμενης εβδομάδας, γνωρίζουμε λίγο καλύτερα σημεία μουσουλμανικής αρχιτεκτονικής στην Μυτιλήνη. Τζαμιά (ή τεμένη) και τεκέδες ήταν διάσπαρτα στην πόλη και δη στην περιοχή της Επάνω Σκάλας και τη σημερινή Παλιά Αγορά, όπου μέχρι και τις αρχές του 20ού αι. ήταν η συνοικία που κατοικούσαν ως επί το πλείστον οι μουσουλμάνοι κάτοικοι. Σε προηγούμενα φύλλα είδαμε ξεχωριστό αφιέρωμα στο Γενί Τζαμί (το μεγαλύτερο τέμενος της Μυτιλήνης) και στο Γιαλί Τζαμί, επομένως σήμερα θα γνωρίσουμε καλύτερα τα υπόλοιπα, λιγότερο γνωστά, τζαμιά της Μυτιλήνης.
Τζαμιά
Υπήρξαν τουλάχιστον δέκα τζαμιά, τέσσερις τεκέδες και ένας μενδρεσές μέσα στα όρια της πόλης της Μυτιλήνης. Σαν γενικά χαρακτηριστικά που συναντώνται στο σύνολο των κτιρίων αυτών και κυρίως των τζαμιών αναφέρουμε τα εξής:
α) Ήταν λιθόκτιστα στον κύριο όγκο τους, χρησιμοποιούνταν όμως σε ευρύ κλίμακα το μάρμαρο (από Κυκλάδες και Μικρά Ασία), ο γύψος, η πέτρα (από το Σαρμοσάκ της απέναντι ακτής, από το λατομείο Μιστεγνών και γενικότερα από περιοχές του νησιού) και το ξύλο (κυρίως Μικρά Ασία)
β) Είχαν κεραμοσκεπές ή τρούλους
γ)Τα τζαμιά στην ΒΔ πλευρά τους είχαν μιναρέ του οποίου το ύψος ήταν διαφορετικό κατά περίπτωση (ο πιο μικρός είχε ύψος έξι μέτρα και οι πιο μεγάλοι τριάντα) και είχε παράλληλα και συμβολικό χαρακτήρα, καθώς υπήρχε ανταγωνισμός με τα καμπαναριά των χριστιανικών εκκλησιών
δ) Είχαν προαύλιο το οποίο ήταν πυκνοδεντροφυτεμένο
ε) Στο προαύλιο υπήρχε συνήθως μαρμάρινο σιντριβάνι ή βρύση από τα οποία υδρεύονταν οι γύρω οικισμοί
στ) Στο εσωτερικό τους υπήρχε προθάλαμος (νάρθηκας)
ζ) Τόσο η κατασκευή αλλά και η διακόσμηση είχε έντονα τα γεωμετρικά στοιχεία με κυρίαρχη την παρουσία του οξυγώνιου τόξου
η) Στο εσωτερικό διέθεταν γυναικωνίτη υπερυψωμένο
θ) Στην ΝΑ πλευρά στο εσωτερικό υπήρχε το Μπιχράμπ (ιερό) που έβλεπε προς τη Μέκκα και βρισκόταν σε μια εσοχή μέσα στον τοίχο, διακοσμημένο με τον καλύτερο δυνατό τρόπο
ι) Υπήρχαν πολύ εντυπωσιακές έγχρωμες οροφογραφίες γεωμετρικά σχεδιασμένες με αραβουργήματα
κ) Τα μεγαλύτερα τζαμιά σε μικρή απόσταση από το τέμενος είχαν νεκροταφείο και
λ)το όνομά τους προερχόταν είτε από τον κτήτορά τους (ο οποίος αναγραφόταν συνήθως στο υπέρθυρο), είτε από κάποιο τοπωνύμιο, ακόμη και από κάποια απλά πρόσωπα που έχουν συνδεθεί με την ιστορία του χώρου, αλλά και από κάποια εξωτερικά ή εσωτερικά χαρακτηριστικά του κτιρίου.
Τα τζαμιά κατά χρονική περίοδο κατασκευής:
- Κουλέ (ή Καλέ ή Μεχμέτ) Τζαμί.
Χτίστηκε το 1573 μέσα στο κάστρο απέναντι από τον πύργο των Γατελούζων. Σήμερα είναι ερείπιο.
Θεωρείται το αρχαιότερο τέμενος της Μυτιλήνης. Δίπλα του βρέθηκε το αρχαίο ιερό της Δήμητρας Περσεφόνης. Ο μιναρές του είχε ύψος 30 μέτρα. Στη διακόσμησή του κυριαρχούσε το μάρμαρο, ενώ υπήρχαν και έγχρωμες διακοσμήσεις στην οροφή. Ανάμεσα στα σημερινά του ερείπια διακρίνεται το ιερό του, το μπιχράμπ, που όπως όλα τα ιερά των τζαμιών έχει κατεύθυνση προς τη Μέκκα.
- Βαλί (ή Βαλιζαντέ ή Βαλιδέζαντε) Τζαμί.
Χτίστηκε το 1615 και βρίσκεται στην Επάνω Σκάλα. Ο μιναρές του είχε ύψος 15 μέτρα και στον περίβολό του είχε πολυγωνικό μαρμάρινο σιντριβάνι (το οποίο βρίσκεται σήμερα στο Αρχαιολογικό μουσείο).
Έντονη και εδώ ήταν η χρήση του μαρμάρου, ενώ χρησιμοποιήθηκε και κοκκινωπή πέτρα Μιστεγνών για το πέτρινο πλαίσιο της πρόσοψης. Η κτητορική του επιγραφή στην πύλη αναφέρει πως χτίστηκε από τον Χασάν Μπέη.
– Βίγλα Τζαμί.
Ήταν από τα ωραιότερα και πιο καλοφτιαγμένα τζαμιά της πόλης. Χτίστηκε το 1867 μετά το σεισμό και από το 1929 ο χώρος μετατράπηκε σε χριστιανικό ναό του Αγίου Νικολάου (Επάνω Σκάλα – Συνοικισμός). Τότε γκρεμίστηκε και ο μιναρές του, ύψους 20 μέτρων. Και εδώ χρησιμοποιήθηκε πέτρα από το Σαρμοσάκ (οι πέτρες για την κατασκευή του μιναρέ προέρχονταν και από το λατομείο Μιστεγνών). Στο κέντρο της οροφής υπήρχε εγγεγραμμένος ημισφαιρικός τρούλος διακοσμημένος με έξοχα αραβουργήματα.
- Καντρί (Καντιρί) Τζαμί.
Χτίστηκε και αυτό μετά το σεισμό του 1867 (1870) στην περιοχή βόρεια της Κουλμπάρας. Εκεί υπήρχε κατά το 18ο αιώνα η συνοικία με το όνομα «λελέκ μαχαλά» (η συνοικία των πελαργών). Στη βιβλιογραφία το συναντάμε και σαν τεκέ των Καντήρηδων. Οι Καντήρηδες ήταν δογματικοί μουσουλμάνοι. Ήταν μικρών διαστάσεων, περιμανδρωμένο με ψηλό αυλότοιχο. Εντυπωσιακή ήταν η διακόσμηση της οροφής. Ο μιναρές του είχε ύψος 12 μέτρα. Αναφορές μας μαρτυρούν πως στον τόπο του τζαμιού υπήρχε πριν το σεισμό άλλο τζαμί. ΒΑ υπήρχε και το νεκροταφείο του.
- Τσιναρλή (Τσινάρ = πλάτανος) Τζαμί.
Ένα από τα παλαιότερα και πλουσιότερα τζαμιά και το δεύτερο σε μέγεθος, που δεν υπάρχει πια σήμερα. Είχε κτισθεί στο τέλος του 18ου αιώνα (δίπλα σε ένα μεγάλο πλάτανο) και επισκευάσθηκε ριζικά μετά το μεγάλο σεισμό (1867). Στη θέση του βρίσκεται σήμερα ο 1ος κρατικός παιδικός σταθμός από το 1934 (κατεδαφίστηκε το τέμενος το 1931). Στη ΒΔ πλευρά υπήρχε ένα μικρό πετρόχτιστο κτίσμα το οποίο ήταν η κατοικία του Χότζα. Στη μέση της αυλής βρισκόταν κρήνη από την οποία υδρεύονταν τα σπίτια γύρω από το τζαμί. Η θέση του σηματοδοτούσε το τέλος του τουρκικού οικισμού και την αρχή του ελληνικού.
- Κιουμρουλού (=δεκοχτούρας ή Μετζίτ ή Κουμλού=αμμώδες) Τζαμί.
Βρισκόταν σε απόσταση περίπου 200 μέτρα από το Βαλί Τζαμί στην Επάνω Σκάλα. Δεν γνωρίζουμε πότε ακριβώς κατασκευάστηκε. Ο μιναρές του ήταν μικρός (όπως άλλωστε και το συνολικό μέγεθος του τζαμιού) και είχε ύψος δέκα μέτρων. Το 1937 κατεδαφίστηκε.
- Τουρουντσλού (=νερατζιάς) Τζαμί.
Σήμερα δεν υπάρχει πλέον. Βρισκόταν δίπλα στο τουρκικό παρθεναγωγείο στην Επάνω Σκάλα και δεν έχουμε ακριβή χρονολογία κατασκευής. Μια πηγή μας αναφέρει ότι χτίστηκε το 1798, στοιχείο το οποίο δεν διασταυρώνεται. Ο μιναρές του κατεδαφίστηκε το 1935. Η συνοικία στην οποία βρισκόταν ονομαζόταν Αζιζιέ.
- Απτούλ Βακίτ – Κουλού Τζαμί.
Βρισκόταν κοντά στη Μητρόπολη στη θέση Πηγαδάκι και πάνω στο δρόμο της χριστιανικής αγοράς. Ήταν παράξενο κτίριο, κάτι μεταξύ μεστζίτ και τζαμιού, ήταν το πιο φτωχό και είχε τη μικρότερη περιουσία από τα υπόλοιπα. Ο μιναρές του ήταν κομμένος γι’ αυτό και οι Μυτιληνιοί το αποκαλούσαν Κουλού Τζαμί. Δεν ξέρουμε πότε ακριβώς χτίστηκε. Η παράδοση λέει πως ο μιναρές του έπεσε στα τέλη του 18ου αιώνα για ανεξήγητους λόγους, γεγονός που θεωρήθηκε από τους μουσουλμάνους κακό σημάδι. Στεγαζόταν στον επάνω όροφο μιας οικοδομής και στο ισόγειο στεγαζόταν ως το 1912 ο Αστυνομικός Σταθμός (Ταρσί Καρακόλ).
*Οι πληροφορίες αντλήθηκαν από την σελίδα ‘’Η Λέσβος μας’’.
