Γράφει ο Μάκης Αξιώτης
Δεν θα μπορούσε κανείς να αναζητήσει μέσα στην «Ανατολική περίοδο» του νησιού, της Ύστερης Νεολιθικής και Πρώιμης-Μέσης Χαλκοκρατίας (3700-2000 π.Χ.), κάποια ψήγματα που θα «αποτύπωναν» την «ύπαρξη του Ελληνισμού» στον Γεωγραφικό χώρο της Λέσβου. Η γλώσσα που μιλούσαν είναι (μέχρι τώρα) άγνωστη, η γραφή τους δεν έχει βρεθεί στο νησί, ανεξάρτητα από τα συνυπάρχοντα αρχεία γραφών στον σύγχρονό τους κόσμο (Ιερογλυφική ή σφηνοειδής). Επίσης δεν υπάρχει σημάδι της πρώιμης Γραμμικής Α, που κάπως συνδέθηκε με την μεταγενέστερη, φορέα του πρώιμου «Ελληνισμού», γραμμική Β.
Η επόμενη περίοδος, η Υστεροελλαδική, ή ύστερη Χαλκοκρατία, με τους νεοφερμένους ΑΧΑΙΟΥΣ, ανοίγει μια ιδιαίτερη Πολιτισμική Περίοδο στο νησί, δεμένη στενά με τους Λαούς της Μικράς Ασίας!! Εδώ, εμπλέκεται το ΕΠΟΣ του Ομήρου, με το «γεγονός» του Τρωικού Πολέμου, μιας ρωγμής της γραμματείας, στο συμπαγές, πολύπλοκο χρονικό της εμπλοκής, ολόκληρων αυτοκρατοριών, όπως οι Χιττίτες, οι Αιγύπτιοι και αμέτρητοι άλλοι. Εμάς μας αφορά το σύνολο των πολιτισμικών Μνημείων που εμπλέκονται σ’ αυτήν την τόσο σύνθετη περίοδο! Σίγουρα, αυτοί οι ΜΥΚΗΝΑΙΟΙ, ήλθαν και αποίκισαν τα νησιά, ίδρυσαν σταθμούς και πολίσματα στη Μικρά Ασία, προσπαθώντας να αποκτήσουν ερείσματα, σε πλούσιους ζωτικούς χώρους στην Απέναντι Ενδοχώρα! Με έδρα τους, τα γνωστά Βασίλεια της Ηπειρωτικής Ελλάδας, τις Πολύχρυσες Μυκήνες, την Πύλο, την Τίρυνθα και άλλα, εκτοπίζοντας τους Μινωίτες από την Κρήτη, προικισμένοι με την γραφή της Γραμμικής Β, πρόδρομο πια της Ελληνικής Γλώσσας, άριστοι ναυτικοί, εμπλέκονται στα πολιτισμικά δρώμενα της Μικρασίας και του Αιγαίου (και όχι μόνο), όπως φανερώνουν και τα Χιττιτικά Αρχεία!
Οι φυσικές και ανθρωπογενείς καταστροφές, που καίουν ανάκτορα και σημαντικά κτήρια, γεμίζουν τα αρχεία μας με τις «ψημένες» πήλινες πινακίδες, που φιλοξενούν μια γραφή, την λεγόμενη Γραμμική Β, με συλλαβογράμματα που μεταφράστηκαν (από τον Ventris),σαν ο πρόγονος ορισμένων διαλέκτων της μετέπειτα Ελληνικής Γλώσσας! Οι πινακίδες, που ανέφεραν τις δοσοληψίες των ανακτόρων και ξαναχρησιμοποιούνταν, θεωρείται πως περιέχουν στοιχεία της μετέπειτα Αρκαδοκυπριακής διαλέκτου, αλλά και της Αιολικής! Βρέθηκαν στη Θήβα, στην Πύλο, στην Κνωσσό, στις Μυκήνες, στην Τίρυνθα. Εδώ θα πρέπει να ερευνηθεί το πρώιμο «υπόστρωμα του Ελληνισμού» στη Λέσβο. Γιατί αυτοί αποτέλεσαν το υπόβαθρο, επάνω στο οποίο, μάλλον ειρηνικά, εγκαταστάθηκαν οι Αιολικές πόλεις-κράτη, στην στροφή της 1ης χιλιετίας π.Χ. Δηλαδή η Ιστορική Πολιτική Γεωγραφία του «Ελληνισμού στη Λέσβο». Η περίοδος αυτή, που στην γραμματεία αντανακλά τους Πενθιλίδες της πρώιμης Μυτιλήνης, αρχίζει το 1600 π.Χ. και τελειώνει το 1100 π.Χ. περίπου.
Στο νησί η Υστεροελλαδική, ή Υστερη περίοδος του Ορειχάλκου, η Μυκηναϊκή έχει διάσπαρτα και σημαντικά μνημεία να παρουσιάσει.
Κατ’ αρχάς στον οικισμό της Θερμής, εμφανίζονται δύο φάσεις, που τώρα πλέον χαρακτηρίζονται σαν Μυκηναϊκές! Από τo 1400-1200 π.Χ. με την ερυθρά και γκρίζα, άγραφη κεραμική, με ξίφη Μυκηναϊκού τύπου αλλά και γραπτή κεραμική (ίσως Υστερομινωικής προγενέστερης εγκατάστασης) στον βραδύστροφο και ταχύστροφο τροχό πλέον τα περισσότερα αγγεία! Μια πυρκαγιά που αποδόθηκε σε φυσικά αίτια ερημώνει την θέση! Βέβαια κάπου εκεί χρονολογείται και ο «Τρωικός Πόλεμος». Στο υπόβαθρο πέντε μεταγενέστερων Αιολικών Πόλεων (εκτός της Μυτιλήνης), της Άντισσας, της Πύρρας, της Μήθυμνας, της Αρίσβης και της Ερεσού, βρίσκεται Μυκηναϊκή κεραμική. Στον λόφο της Κλοπεδής, όπου εμφανίζονται μετά το γεωμετρικό αψιδωτό ιερό (που φέρει πήλινη κεφαλή θεότητας από το προγενέστερο Μυκηναϊκό στρώμα) και ύστερα τα δύο Ιερά του Ναπαίου Απόλλωνα, υπάρχει το 1200-1100 π.Χ., Μυκηναϊκό υπόστρωμα. Μυκηναϊκή φάση υπάρχει επίσης και στα στρώματα του μεγάλου προϊστορικού κέντρου στο Κουρτήρ. Τρεις τάφοι (cist graves) στα Μάκαρα, είχαν χαρακτηριστεί Μυκηναϊκοί.
Tο 1994, ανασκάπτονται στις Χαλατσές της Γέρας, τα τρία στρώματα του Μυκηναϊκού κέντρου, που χρονολογούνται από το 1600-1200 π.Χ. Σπίτια, εργαστήρια, απιόσχημοι κλίβανοι, δρόμοι και κεραμική κύρια σε τροχό, άγραφη αλλά και γραπτή υπομυκηναϊκή, ειδώλια τύπου Ψ, δισκοειδείς αγνύθες αργαλειών, σφοντύλια και τάφοι. Εκατό μέτρα βορειότερα ανασκάπτεται ανάλογο στρώμα και τώρα ανατολικότερα άλλο στρώμα! Βρίσκεται έξω από την ανασκαφή ένας Μυκηναϊκός Σφραγιδόλιθος, από τον ντόπιο οφιόλιθο του νησιού. Η έρευνα μετά από αυτό, έχει διαπιστώσει την πυκνή ύπαρξη πειστηρίων της υστεροελλαδικής περιόδου, γύρω από τον κόλπο της Γέρας. Υψώματα, όπως ο βράχος του Κοκότση, της Παναγιάς στη Σκάλα Λουτρών και ο λόφος του Λατομείου στην Παγανή, φέρουν τα υλικά κατάλοιπα Μυκηναϊκών αγροτοκτηνοτροφικών οικισμών.
Στο Μετόχι του Κάτω Τρίτους ανασκάπτεται Μυκηναϊκός κιβωτιόσχημος τάφος του 1400-1100 π.Χ. Επίσης εντοπίζονται λαξευτοί τάφοι στην βραχονησίδα του Αγίου Ισίδωρου. Αναφέρεται ύπαρξη χάλκινου πέλεκυ «Μυκηναϊκού τύπου», στον μεγάλο Προϊστορικό Οικισμό, στον Αι Λια Σκαλοχωρίου. Αλλά το κυριότερο εύρημα, που πιστοποιεί την ύπαρξη του Πρώιμου Ελληνισμού, στον Γεωγραφικό χώρο του νησιού ήλθε από την περιοχή του Σκουτάρου, όπου στην θέση Βεργάδες, στον προϊστορικό οικισμό με ευρήματα της Μυκηναϊκής περιόδου (κυάθια, πιθάρια, τάφους) εντοπίστηκε και παραδόθηκε στην Εφορεία αρχαιοτήτων, μικρός λίθος που έφερε στις δύο πλευρές του συλλαβογράμματα της Γραμμικής Β. Ίσως αναφέρεται το «Άναξ», κάποιος άρχοντας της περιοχής. Η γραφή επιβεβαιώνει πια την «Ελληνική Γλώσσα» και προβάλλει το νησί μέσα στην Γεωπολιτική των Μυκηναίων που αφορά την έντονη δραστηριότητα στο Αιγαίο και στην απέναντι Μικρά Ασία3.
Στην «Ευκτιμένη» κατά τον Όμηρο Λέσβο5, όπως αναφέραμε, σε κύματα που αρχίζουν από την στροφή της πρώτης χιλιετίας έρχονται από την Θεσσαλία, οι Αιολείς. Ιδρύουν τις έξι πόλεις τους, την Μυτιλάνα, την Μάθυμνα, την Έρεσο, την Πύρρα, την Άντισσα και την Αρίσβα. Επάνω στους προηγούμενους Μυκηναϊκούς οικισμούς! Χωρίζουν το νησί σε επικράτειες οικονομικής γεωπολιτικής και σύντομα η Αρίσβα καταλαμβάνεται από την επιθετική Μάθυμνα! Φέρνουν μαζί τους την Αιολική διάλεκτο, το δικό τους ημερολόγιο και τα ήθη, τους θεούς τους και υιοθετούν την γκρίζα κεραμική του νησιού. Κτίζουν θέατρα, πολλά ιερά στις πόλεις και στην ύπαιθρο, ορίζουν ένα από αυτά σαν ΚΟΙΝΟ (Στα ΜΕΣΑ). Στους δύο ναούς του Ναπαίου Απόλλωνα, στην Κλοπεδή φέρουν το κιονόκρανο από την Ανατολή, με τις βλαστόσπειρες και το ανθέμιο, που το γνωρίζουμε σαν Αιολικό6. Και η ισχυρότερη, η Μυτιλάνα, αποικίζει τα Μικρασιατικά παράλια έως την Σμύρνη (αρχικά Αιολική), όπου μιλάνε την γλώσσα τους! Νότια στην Ιωνία μιλούν την Αττικο-Ιωνική γλώσσα και νοτιότερα, εγκαθίστανται οι Δωριείς. Στο νησί και στην Μικρασιατική Περαία, αρχίζει η Γεωπολιτική του Ελληνισμού, που γέμισε με επιγραφές και μνημεία τον χώρο, αυτή που χάθηκε σε «μια νύχτα» το 1922.
Είναι αξιοπερίεργο που η προγενέστερη Γκρίζα, στιλβωμένη κεραμική επιβιώνει από τα πρώιμα χρόνια έως και την Ελληνιστική περίοδο του νησιού, με τα περίφημα αγγεία Bucchero, αλλά αυτή η ιδιαιτερότητα ξεφεύγει από την ουσία της εργασίας.
