του Παράσχου Μανιάτη*
Η διαμάχη μεταξύ Ινδίας και Πακιστάν (1947-2021) αποτελεί μια από τις μακροβιότερες και πιο περίπλοκες περιφερειακές συγκρούσεις στον κόσμο, με ρίζες που ανάγονται στην εποχή της αποαποικιοποίησης της Ινδικής υποηπείρου το 1947. Η δημιουργία δύο ανεξάρτητων κρατών, της Ινδίας με πλειοψηφία Ινδουιστών και του Πακιστάν ως πατρίδας για τους Μουσουλμάνους, σηματοδότησε την αρχή μιας περιόδου έντασης, αμοιβαίας καχυποψίας και πολλαπλών πολέμων. Το επίκεντρο αυτής της διαμάχης είναι η περιοχή του Κασμίρ, αλλά οι αιτίες και οι εκφάνσεις της είναι πολυεπίπεδες.
Ιστορικό υπόβαθρο: Η διχοτόμηση και οι συνέπειές της
Η απόφαση της Βρετανικής Αυτοκρατορίας να αποχωρήσει από την Ινδία και να τη διχοτομήσει οδήγησε σε μαζικές μετακινήσεις πληθυσμών και πρωτοφανή βία. Εκατομμύρια άνθρωποι αναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν τις εστίες τους, διασχίζοντας τα νεοσυσταθέντα σύνορα, ενώ εκατοντάδες χιλιάδες έχασαν τη ζωή τους σε θρησκευτικές και εθνοτικές συγκρούσεις. Η βιαστική και αμφιλεγόμενη χάραξη των συνόρων, ιδιαίτερα στην περιοχή της Παντζάμπ και της Βεγγάλης, άφησε πίσω της πληγές που δεν έχουν επουλωθεί πλήρως.
Η περίπτωση των πριγκιπικών κρατών, τα οποία είχαν τη δυνατότητα να επιλέξουν την ένταξή τους είτε στην Ινδία είτε στο Πακιστάν, αποτέλεσε πεδίο ιδιαίτερης έντασης. Η σημαντικότερη από αυτές τις περιπτώσεις, που παραμένει το κύριο σημείο τριβής μέχρι σήμερα, ήταν το Πριγκιπάτο του Τζαμού και Κασμίρ.
Το ζήτημα του Κασμίρ: Η καρδιά της διαμάχης
Το Κασμίρ, μια περιοχή εξαιρετικής φυσικής ομορφιάς και στρατηγικής σημασίας στα Ιμαλάια, είχε κατά πλειοψηφία μουσουλμανικό πληθυσμό αλλά κυβερνιόταν από έναν Ινδουιστή μαχαραγιά, τον Χάρι Σινγκ. Κατά τη στιγμή της διχοτόμησης, ο Σινγκ αρχικά επεδίωξε την ανεξαρτησία του Κασμίρ. Ωστόσο, μετά από μια εισβολή φυλών από το Πακιστάν τον Οκτώβριο του 1947, ο μαχαραγιάς ζήτησε στρατιωτική βοήθεια από την Ινδία και υπέγραψε την Πράξη Προσχώρησης στην Ινδική Ένωση.
Αυτό οδήγησε στον Πρώτο Πόλεμο Ινδίας-Πακιστάν (1947-1948). Ο πόλεμος έληξε με την παρέμβαση των Ηνωμένων Εθνών και τη δημιουργία μιας Γραμμής Ελέγχου (Line of Control – LoC) που διαίρεσε το Κασμίρ σε δύο τμήματα: Το ινδοκρατούμενο Τζαμού και Κασμίρ και το πακιστανοκρατούμενο Αζάντ Κασμίρ και Γκιλγκίτ-Μπαλτιστάν. Τα Ηνωμένα Έθνη εξέδωσαν ψηφίσματα που καλούσαν για τη διεξαγωγή δημοψηφίσματος ώστε ο λαός του Κασμίρ να αποφασίσει το μέλλον του, αλλά αυτό δεν πραγματοποιήθηκε ποτέ, με τις δύο πλευρές να αλληλοκατηγορούνται για τη μη εφαρμογή των προϋποθέσεων.
Η Ινδία θεωρεί ολόκληρο το Τζαμού και Κασμίρ αναπόσπαστο τμήμα της επικράτειάς της, επικαλούμενη την Πράξη Προσχώρησης. Το Πακιστάν, από την πλευρά του, αμφισβητεί τη νομιμότητα της προσχώρησης και υποστηρίζει το δικαίωμα αυτοδιάθεσης του κασμιρικού λαού, με την προσδοκία ότι ένας κυρίως μουσουλμανικός πληθυσμός θα επέλεγε την ένωση με το Πακιστάν.
Σημαντικότερες ένοπλες συγκρούσεις
Πέρα από τον πρώτο πόλεμο, η διαμάχη Ινδίας-Πακιστάν οδήγησε σε αρκετές άλλες μεγάλες ένοπλες συγκρούσεις:
-Δεύτερος Πόλεμος Ινδίας-Πακιστάν (1965): Ξεκίνησε με την “Επιχείρηση Γιβραλτάρ” του Πακιστάν, μια προσπάθεια να διεισδύσουν δυνάμεις στο ινδοκρατούμενο Κασμίρ και να υποκινήσουν εξέγερση. Η Ινδία απάντησε με γενικευμένη επίθεση στα δυτικά σύνορα. Ο πόλεμος έληξε με αδιέξοδο και την υπογραφή της Διακήρυξης της Τασκένδης, με τη μεσολάβηση της Σοβιετικής Ένωσης.
-Τρίτος Πόλεμος Ινδίας-Πακιστάν (1971): Αυτός ο πόλεμος δεν ξεκίνησε άμεσα για το Κασμίρ, αλλά συνδέθηκε με τον αγώνα ανεξαρτησίας του Ανατολικού Πακιστάν (σημερινό Μπαγκλαντές). Η Ινδία παρενέβη υπέρ των Βεγγαλέζων αυτονομιστών, οδηγώντας σε συντριπτική ήττα του Πακιστάν και τη δημιουργία του Μπαγκλαντές. Η Συμφωνία της Σίμλα το 1972 οδήγησε στην αναγνώριση της Γραμμής Ελέγχου στο Κασμίρ ως de facto συνόρου, με τις δύο πλευρές να δεσμεύονται να επιλύσουν τις διαφορές τους διμερώς.
-Σύγκρουση του Κάργκιλ (1999): Πακιστανοί στρατιώτες και υποστηριζόμενοι από το Πακιστάν μαχητές διείσδυσαν σε στρατηγικές θέσεις στην ινδική πλευρά της Γραμμής Ελέγχου στην περιοχή Κάργκιλ. Ακολούθησε μια περιορισμένης κλίμακας αλλά σφοδρή σύγκρουση, η οποία έληξε με την αποχώρηση των πακιστανικών δυνάμεων μετά από έντονη διεθνή πίεση, κυρίως από τις ΗΠΑ. Αυτή η σύγκρουση ήταν ιδιαίτερα ανησυχητική καθώς και οι δύο χώρες είχαν ήδη πραγματοποιήσει πυρηνικές δοκιμές το 1998.
Άλλες πτυχές της διαμάχης
Πέρα από το Κασμίρ, υπάρχουν και άλλοι παράγοντες που τροφοδοτούν την ένταση:
-Διασυνοριακή τρομοκρατία: Η Ινδία κατηγορεί συστηματικά το Πακιστάν ότι υποθάλπει και εξοπλίζει τρομοκρατικές ομάδες που δρουν στο ινδοκρατούμενο Κασμίρ και σε άλλες περιοχές της Ινδίας. Το Πακιστάν αρνείται αυτές τις κατηγορίες, αν και παραδέχεται ότι παρέχει πολιτική και διπλωματική υποστήριξη στον αγώνα των Κασμιρίων για αυτοδιάθεση. Μεγάλες τρομοκρατικές επιθέσεις στην Ινδία, όπως οι επιθέσεις στη Βομβάη το 2008, έχουν συχνά αποδοθεί σε πακιστανικές οργανώσεις, οδηγώντας τις σχέσεις των δύο χωρών στα πρόθυρα πολέμου.
-Πυρηνικός ανταγωνισμός: Η απόκτηση πυρηνικών όπλων και από τις δύο χώρες τη δεκαετία του 1990 αύξησε δραματικά τους κινδύνους που εγκυμονεί η διαμάχη. Η πιθανότητα μιας πυρηνικής σύγκρουσης, έστω και περιορισμένης, θα είχε καταστροφικές συνέπειες για την περιοχή και τον κόσμο.
-Υδάτινοι πόροι: Οι δύο χώρες μοιράζονται τα νερά του συστήματος του ποταμού Ινδού. Η Συνθήκη Υδάτων του Ινδού (Indus Waters Treaty) του 1960, με τη μεσολάβηση της Παγκόσμιας Τράπεζας, ρύθμισε τη διανομή των υδάτων. 1 Ωστόσο, κατά καιρούς έχουν προκύψει εντάσεις σχετικά με την κατασκευή φραγμάτων και υδροηλεκτρικών έργων από την Ινδία σε ποταμούς που ρέουν προς το Πακιστάν.
–Εθνικισμός και εσωτερική πολιτική: Τόσο στην Ινδία όσο και στο Πακιστάν, η σκληρή στάση έναντι της άλλης χώρας συχνά αποφέρει πολιτικά οφέλη. Εθνικιστικές αφηγήσεις και αμοιβαία καχυποψία είναι βαθιά ριζωμένες στις κοινωνίες και στα πολιτικά συστήματα και των δύο κρατών, δυσχεραίνοντας τις προσπάθειες προσέγγισης.
Προσπάθειες επίλυσης και προκλήσεις
Κατά τη διάρκεια των δεκαετιών, έχουν γίνει πολυάριθμες προσπάθειες για την επίλυση της διαμάχης, τόσο διμερώς όσο και με διεθνή μεσολάβηση. Σημαντικές πρωτοβουλίες περιλαμβάνουν:
-Διμερείς διαλόγους: Η Ινδία προτιμά συνήθως τις διμερείς συνομιλίες, ενώ το Πακιστάν συχνά επιδιώκει τη διεθνή παρέμβαση. Έχουν πραγματοποιηθεί πολλοί γύροι συνομιλιών, με πιο γνωστούς τον “Σύνθετο Διάλογο” (Composite Dialogue) που κάλυπτε ένα ευρύ φάσμα θεμάτων, συμπεριλαμβανομένου του Κασμίρ, της τρομοκρατίας και των οικονομικών σχέσεων.
-Συμφωνίες: Η Διακήρυξη της Τασκένδης (1966) και η Συμφωνία της Σίμλα (1972) αποτέλεσαν σημαντικά ορόσημα. Η Διακήρυξη της Λαχώρης το 1999, όπου οι τότε πρωθυπουργοί Ατάλ Μπιχάρι Βατζπαγί και Ναουάζ Σαρίφ δεσμεύτηκαν για ειρήνη και σταθερότητα, φάνηκε πολλά υποσχόμενη, αλλά υπονομεύτηκε από τη σύγκρουση του Κάργκιλ λίγους μήνες αργότερα.
-Ανεπίσημη διπλωματία (Track II Diplomacy): Προσπάθειες από ακαδημαϊκούς, δημοσιογράφους, απόστρατους αξιωματούχους και μέλη της κοινωνίας των πολιτών για τη γεφύρωση του χάσματος και την προώθηση της κατανόησης.
Ωστόσο, οι προσπάθειες αυτές συχνά εκτροχιάζονται από πράξεις βίας, τρομοκρατικές επιθέσεις, πολιτικές αλλαγές ή την έλλειψη πολιτικής βούλησης και από τις δύο πλευρές. Η βαθιά ριζωμένη καχυποψία και οι αντικρουόμενες εθνικές αφηγήσεις αποτελούν σημαντικά εμπόδια.
Πρόσφατες εξελίξεις και τρέχουσα κατάσταση
Τα τελευταία χρόνια, οι σχέσεις Ινδίας-Πακιστάν έχουν παραμείνει τεταμένες. Η τρομοκρατική επίθεση στην Πουλβάμα του Κασμίρ τον Φεβρουάριο του 2019, για την οποία η Ινδία κατηγόρησε το Πακιστάν, και τα επακόλουθα ινδικά αεροπορικά πλήγματα εντός πακιστανικού εδάφους, αύξησαν σημαντικά την ένταση.
Μια κρίσιμη εξέλιξη ήταν η απόφαση της ινδικής κυβέρνησης τον Αύγουστο του 2019 να ανακαλέσει το Άρθρο 370 του Ινδικού Συντάγματος, το οποίο παραχωρούσε ειδικό καθεστώς αυτονομίας στο Τζαμού και Κασμίρ. Η Ινδία επίσης αναδιοργάνωσε την περιοχή σε δύο ομοσπονδιακά εδάφη. Το Πακιστάν καταδίκασε έντονα αυτές τις ενέργειες, υποβάθμισε τις διπλωματικές σχέσεις και ανέστειλε το διμερές εμπόριο.
Αν και υπήρξε μια συμφωνία κατάπαυσης του πυρός κατά μήκος της Γραμμής Ελέγχου τον Φεβρουάριο του 2021, η οποία σε μεγάλο βαθμό τηρήθηκε, οι θεμελιώδεις διαφορές παραμένουν άλυτες. Η Ινδία επιμένει ότι το ζήτημα της τρομοκρατίας πρέπει να αντιμετωπιστεί πρώτα, ενώ το Πακιστάν τονίζει την κεντρική σημασία του Κασμίρ.
Συμπέρασμα
Η διαμάχη Ινδίας-Πακιστάν είναι μια τραγική κληρονομιά της διχοτόμησης, με βαθιές ιστορικές, πολιτικές και συναισθηματικές ρίζες. Το ζήτημα του Κασμίρ παραμένει ο πυρήνας της σύγκρουσης, αλλά η τρομοκρατία, ο πυρηνικός ανταγωνισμός και οι υδάτινοι πόροι προσθέτουν περαιτέρω επίπεδα πολυπλοκότητας. Η απουσία εμπιστοσύνης και οι ισχυρές εθνικιστικές πιέσεις και στις δύο χώρες καθιστούν την επίτευξη μιας βιώσιμης ειρήνης εξαιρετικά δύσκολη.
Μια διαρκής λύση θα απαιτούσε τεράστια πολιτική βούληση, την ετοιμότητα για επώδυνους συμβιβασμούς και, κυρίως, την αναγνώριση των δικαιωμάτων και των προσδοκιών του λαού του Κασμίρ. Μέχρι τότε, η ινδο-πακιστανική διαμάχη θα συνεχίσει να αποτελεί πηγή αστάθειας στη Νότια Ασία και μια σοβαρή ανησυχία για τη διεθνή κοινότητα. Η ελπίδα για ένα ειρηνικό μέλλον εξαρτάται από την ικανότητα των ηγεσιών και των λαών και των δύο χωρών να υπερβούν το παρελθόν και να οικοδομήσουν ένα μέλλον βασισμένο στη συνεργασία και την αμοιβαία κατανόηση.
*Ο Παράσχος Μανιάτης είναι καθηγητής του Οικονομικού Πανεπιστημίου Αθηνών, κάτοχος 5 διδακτορικών διπλωμάτων από Σουηδικά και Αμερικανικά Πανεπιστήμια στους κλάδους: Logistics για Μηχανικούς, Μάνατζμεντ για Μηχανικούς, Οικονομικά & Χρηματοοικονομικά, Πολιτικές Επιστήμες & Δημόσιες Σχέσεις και Μαέστρος Μουσικής. Δίδαξε 41 χρόνια σε 9 δημόσια Πανεπιστήμια και 3 ιδιωτικά Πανεπιστήμια ανά τον κόσμο
