- Η βραβευμένη μελέτη του Γιάννη Μουτζούρη- (ΠΡΙΝ 67 ΧΡΟΝΙΑ)
Ο Παναγιώτης Βερναρδάκης*) μας έστειλε απόσπασμα από την ομιλία του πατέρα του, Δημ. Γρ. Βερναρδάκη, εισηγητού της κριτικής επιτροπής του διαγωνισμού,1) το οποίο και δημοσιεύουμε.
Την Κυριακή στις 31 Οκτωβρίου 1954 σε μια σεμνή τελετή στην αίθουσα «Φέμινα», παρουσία των αρχών και πλήθους κόσμου, έγινε η απονομή του βραβείου του Δήμου Μυτιλήνης στο ιστορικό έργο του κ. Γιάννη Μουτζούρη: «Η Λέσβος και η Ελληνική Επανάστασις», στο οποίο ομόθυμα η κριτική επιτροπή του σχετικού διαγωνισμού έδωσε την ψήφο της.
«……. Χωρίς καμμιά αμφισβήτηση, το σπουδαιότερο γεγονός του Λεσβιακού 21 ήταν η πυρπόληση του Τουρκικού δικρότου «Φιρμάν Ντεϊνεμέζ» στο λιμάνι της Ερεσού, από τον Παπανικολή, στις 27 Μαΐου 1821.
Ο κ. Μουτζούρης, πολύ σωστά, ισχυρίζεται, στη µελέτη του «Η Λέσβος και η Ελληνική Επανάστασις», ότι η σφαγή των Χριστιανών στην πρωτεύουσα της Λέσβου, που άρχισε το βράδυ της ίδιας µέρας, δεν έγινε με αφορμή την πυρπόληση του δικρότου. Φαίνεται, δηλαδή, πως οι Λέσβιοι Φιλικοί πληροφόρησαν μυστικά τους κατοίκους για την επανάσταση της Παλιάς Ελλάδας και μερικών νησιών, και βρήκαν πως ήταν κατάλληλη η στιγμή να επαναστατήσει και το Νησί μας, μαζί με τ’ άλλα µέρη. Οι Τούρκοι πάλι, από τη μιά ακούνε με ανησυχία, πως οι ραγιάδες σηκώθηκαν σε πολλά πόστα της Ελλάδας και των νησιών, κ’ έδιωξαν, εκακοποίησαν και σκότωσαν τους Τούρκους κατοίκους των κι απ’ την άλλη βλέπουν την πυρετώδη κίνηση των Λεσβίων Φιλικών και φτάνουν στ’ αυτιά τους διάφορες πληροφορίες για το ξεσήκωμα των γκιαούρηδων της Μυτιλήνης. Κι’ αμέσως ξυπνά μέσα τους ο φανατισμός και, χωρίς να το καλοσκεφτούν, προβαίνουν στην ομαδική αυτή σφαγή – τη γνωστή με τ’ όνομα «Τζουλούσι» – που την επέσπευσε, βέβαια, και η παρουσία του Ελληνικού στόλου στα Λεσβιακά και στα Μικρασιατικά παράλια…
Σχετικά με την πυρπόληση του Τουρκικού δικρότου στα νερά της Ερεσού, βρήκα μια καινούργια πηγή, που τη θεωρώ πιο αξιόλογη και πιο αξιόπιστη από κάθε προηγούμενη. Τη βρήκα καταχωρισμένη σ᾽ ένα βιβλιαράκι, γραμμένο στη δημοτική, από 104 σελίδες, του μακαρίτη Γυμνασιάρχη και Επιθεωρητή Εμμανουήλ Δαυίδ, με τον τίτλο : «Τα εφτά θάματα», Αθήνα, 1939. Είνε διηγήματα με εξαιρετικό και πρωτότυπο περιεχόμενο και με πλοκή πολύ ενδιαφέρουσα…
Γράφει λοιπόν ο Δαυίδ, στη σελίδα 19 των διηγημάτων του, πως στο γνωστό εκκλησιαστικό βιβλίο, που περιέχει όλες τις προσευχές, το «Ωρολόγιον μέγα» του παππού του Παπά Μανουὴλ Σακελλαρίου, βρήκε την παρακάτω ενθύμηση, γραμμένη στο περιθώριο της σελίδας 88: «1821 Μαΐου 27 ημέρα Παρασκευή: εκάγη το καράβι το πεγλίδικο εδώ εις την Ερισόν κάτω, το οποίον ήτανε καπάκ καλντιρανή· εἰχεν άνθρωποι µέσα έως επτακόσιοι και μόλις να εγλύτωοαν οι διακόσιοι, τους δε λοιπούς τους εχάλασαν κάτω οι Ψαριανοί και µερικοί επνίγησαν εις την θάλασσαν μετά δε ημέρας οκτώ ήλθανε πάλι τέσσαρα καράβια από τά ίδια και εξεγύμνωσαν το καράβι αυτό· επήραν και τα τόπια του· και οι χριστιανοί χωρικοί έφευγαν εις τα βουνά, διά να γλυτὠσουνε».
Να, λoιπόν μιά ιστορική είδηση, μιά αυθεντική έκθεση για το μεγάλο κατόρθωμα του Παπανικολή, γραμμένη από άνθρωπο που ήταν εκεί παρών κ’είδε με τα μάτια του την πυρπόληση του «μπεγλίδικου», δηλ. του κυβερνητικού Τουρκικού καραβιού, που ήταν «καπάκ καλντιρανή», δηλ. θωρακισμένο – και περιέγραψε την καταστροφή ο ίδιος με το χέρι του. Η καινούργια όμως αυτή πηγή έρχεται σε αντίφαση με το Μητροπολιτικό Κώδικα, γιατί, ενώ αυτός γράφει:
«Κατά το 1821 έτος τής 27 Μαΐου ημέρα 5 [=Πέμπτη), ο Παπά Μανουήλ Σακελλάριος μας πληροφορεί, πώς ή πυρπόληση του δικρότου έγινε το «1821 Μαΐου 27 ημέρα Παρασκευή».
Επικουρικώς, και ο αγωνιστής Γεωργάκης Χ΄΄Ανδρέου μας παρέχει την ίδια πληροφορία στο αξιόλογο Ημερολόγιό του, όπου περιγράφεται διεξοδικά η πυρπόληση. Γράφει λοιπόν ο Χ΄΄Ανδρέου: «Παρασκευή,.. Ώρα 2, ήρχισεν η ναυμαχία από τα καράβια και από το δελίνι, το δε μπουρλόττον ορμά κατεπάνω αυτού κ.λ.π.» Ώστε η 27 Μαΐου, που κάηκε το δίκροτο, δεν ήταν ημέρα Πέμπτη, αλλά Παρασκευή. Κοντά σ᾿ αυτά, στην καινούργια πηγή τής Ερεσού καθορίζεται με ακρίβεια και ο αριθμός του πληρώματος του δικρότου, καθώς και των Τούρκων, που σκοτώθηκαν και πνίγηκαν. Και ο αφοπλισμός αυτού, μετά 8 µέρες, από 4 Ψαριανά καράβια, που το ξεγύμνωσαν και πήραν και τα τόπια του, είνε κι αυτό μιά άλλη πληροφορία, που προβάλλει σαν αίνιγμα, περιμένοντας τη λύση του. Φαίνεται δηλαδή, πως το δίκροτο δεν βούλιαξε, – μα τόρριξαν οι Τούρκοι έξω, σε καμμιά ξέρα ή κάθισε μονάχο του σε ρηχά νερά. Συμπεραίνω ακόμα, πως τα 4 Ψαριανά καράβια δεν πήραν όλα τα τόπια από το καμμένο δίκροτο, γιατί στις 15 Ιουνίου 1823 άλλα καράβια, κι αυτά Ψαριανά, επιχειρούν πάλι να πάρουν κανόνια από το ίδιο το δίκροτο, όπως αναφέρεται στό “Ημερολόγιο της μοιραρχίδος του Ψαριανού Καπετάν Γιώργη Σκανδάλη, που το ‘χει υπ’ όψει του ο κ. Μουτζούρης.
Επίσης, είνε πολύ φυσικό να μην αναφέρεται στην ενθύμηση του παπά Μανουήλ τ’όνομα του Παπανικολή, γιατί τις πρώτες μέρες, ύστερα από την πυρπόληση, όπως ήταν τρομοκρατημένοι όλοι οι Χριστιανοί κάτοικοι της Ερεσού, δέν μπορούσαν νά μάθουν εύκολα, ποιός έκαψε τό δίκροτο.
Και για να επανέλθουμε στη μονογραφία του κ. Μουτζούρη, η κριτική επιτροπή διεπίστωσε, πως απάνω σ’ αυτό το θέμα το ιστορικό, ο μοναδικός υποψήφιος στο διαγωνισμό του Δήμου παρουσίασε μιά μελέτη συνθετική, που αποτελή το καταστάλαγμα των ιστορικών συμπερασμάτων τών κατά καιρούς ερευνητών και ιδιαίτερα του συγγραφέως, που έχει μελετήση, επί χρόνια, έγγραφα και αρχεία του Κράτους, κώδικες χωριών, επιγραφές και παραδόσεις.. Είνε όμως και μελέτη κριτική, γιατί ο κ. Μουτζούρης, εμπνεόμενος από τις αρχές τού επιστημονικού πνεύματος, προσπαθεί να βρή την αλήθεια και ν’ αποκαταστήση, ιστορικά τα πράγματα. Γι’ αυτό, δεν δέχεται άκριτα τις πληροφορίες των ερευνητών, παρά συχνά, επεμβαίνει καί διορθώνει. Διορθώνει π.χ. τον ιστορικό Γούδα, σχετικά με την άφιξη του Παλαιολόγου Λεμονή στη Μυτιλήνη. Δεν παραδέχεται την πληροφορία για την επέμβαση του Κουλαξίζη, ώστε να σταματήσουν οι σφαγές τής Μυτιλήνης, γιατί ο Σπηλιάδης στα Απομνημονεύματά του αναφέρει, πως ο Κουλαξίζης εκείνη τη μέρα βρισκόταν στην Ερεσό. Αιτία της σφαγής, όπως προανέφερα, δεν θεωρεί, όπως πολλοί άλλοι ερευνητές, την πυρπόληση του δικρότου στην Ερεσό, παρά την ετοιμασία τωv Λεσβίων να επαναστατήσουν, παίρνοντας θάρρος από την παρουσία του Ελληνικού στόλου. Θεωρεί, επίσης, εσφαλμένες τις πληροφορίες του Γούδα και της Μ. Ελληνικής Εγκυκλοπαιδείας, για το χρόνο του θανάτου τού Παλαιολόγου Λεμονή.
Όλα τα παραπάνω γνωρίσματα, εκτός από την εργατικότητα και την ευσυνειδησία, δείχνουν ακόμα και την αγάπη του συγγραφέα προς την ιστορική έρευνα τού Νησιού. Η αναδίφηση των βιβλίων, των κωδίκων, των αρχείων, η μετακίνησή του στα διάφορα χωριά για τη συλλογή υλικού, φανερώνουν ιστοριοδίφη με εξαιρετική πρωτοβουλία, που ασφαλώς πρέπει να τον προσέξουμε, όχι μονάχα, για να ενθαρρυνθή στο έργο του, παρά, για να τον μιμηθούν και οι νεώτεροι. Έτσι, συνολικά, η μελέτη τού κ. Μουτζούρη
εμφανίζει μια μεθοδικότητα κ΄ ένα σύστημα στην επεξεργασία και στην κατάταξη του υλικού, καθώς και αντικειμενικότητα και ψύχραιμη στοχαστικότητα στην κριτική των ιστορικών στοιχείων καί παραδόσεων.
Ύστερα από την ιστορική αξία και το εξαιρετικό ενδιαφέρον, που παρουσιάζει η εργασία τού κ. Μουτζούρη, η ολομέλεια τού Διοικητικού Συμβουλίου της «Εταιρείας Λεσβιακών Μελετών»2), σε έκτακτη συνεδρίαση, απεφάσισε να τη συμπεριλάβη στο Β’ Δελτίο τής Εταιρείας, που θα κυκλοφορήση το Γενάρη… 3)
Δ.Γ. ΒΕΡΝΑΡΔΑΚΗΣ
1) Το κείμενο διασκευάστηκε σε μονοτονικό σύστημα, ενώ η ορθογραφία του παρέμεινε αναλλοίωτη.
2) Ο Δημ. Γρηγ. Βερναρδάκης πρωτοστάτησε το 1951, μαζί με άλλους διακεκριμένους πνευματικούς ανθρώπους της Μυτιλήνης, στην Ίδρυση της Εταιρείας Λεσβιακών Μελετών και υπήρξε ο πρώτος και για πολλά χρόνια αργότερα άξιος πρόεδρός της. Στα Δελτία της Εταιρείας υπάρχουν τα δημοσιεύματά του:
-« Η Εταιρεία Λεσβιακών Μελετών και οι σκοποί της», «Έκθεση για τη βράβευση του Παν. Νικήτα»,
– «Βερναρδάκης-Κρουμπάχερ. Προλεγόμενα»,
– «Εισήγηση για την βράβευση εργασίας Ι. Μουτζούρη»,
– «Η Μυτιλήνη στα Ρωμαϊκά χρόνια» (1955),
– «Πεπραγμένα της Εταιρείας Λεσβιακών Μελετών 1952-1954».
3) Η βραβευμένη μονογραφία του θεολόγου και ιστορικού Γιάννη Μουτζούρη εμπεριέχεται στις σελίδες 51-170 του απεικονιζόμενου Δελτίου «ΛΕΣΒΙΑΚΑ» της Εταιρείας Λεσβιακών Μελετών, τόμος Β΄, τεύχος Α΄. Κατά την γνώμη μου, ενδείκνυται μία επανέκδοση του συγκεκριμένου τόμου από το νυν Διοικητικό Συμβούλιο της Εταιρείας.
Παν. Δ. Βερναρδάκης
*) Ο Παναγιώτης Δ. Βερναρδάκης, νεότερος εγγονός του Γρηγορίου Ν. Βερναρδάκη (αδελφού τού Δημ. Ν. Βερναρδάκη), είναι διπλ. οικονομολόγος του Πανεπιστημίου τού Mainz και διδάκτωρ οικονομικών επιστημών τού Πανεπιστημίου της Φραγκφούρτης. Εκτός των οικονομικών ασχολείται και με φιλολογικά θέματα. Έχει εκδώσει στα γερμανικά δύο βιβλία οικονομικού περιεχομένου: «Ανάλυση φερεγγυότητας διεθνών πιστωτικών ιδρυμάτων» και «Η Ελλάδα ως 12ο μέλος της Ευρωπαϊκής Οικονομικής και Νομισματικής Ένωσης-Γεγονότα και Προοπτικές». Είναι επίτιμο μέλος της Διεθνούς Εταιρείας Πλουτάρχου (International Plutarch Society), έχει δε επιμεληθεί από το 2008 έως το 2017, μαζί με τον ομότιμο καθηγητή Κλασικής Φιλολογίας στο Πανεπιστήμιο της Βόννης κ. Heinz Gerd Ingenkamp τη μείζονα έκδοση των Ηθικών τού Πλουτάρχου τού Γρηγ. Ν. Βερναρδάκη (editio maior) στην Ακαδημία Αθηνών (λεπτομερής πληροφόρηση γίνεται στην ιστοσελίδα: www.bernardakis.de). Τον Οκτώβριο του 2017 επεξεργάστηκε και δημοσίευσε παλαιότερες μελέτες τού πατέρα του, Δημ. Γρηγ. Βερναρδάκη, και συγκεκριμένα από την ποιητική του Συλλογή: «Ψάπφα» (1924), τη μελέτη: «Η δεκάτη Μούσα Σαπφώ η Λεσβία» κ.ά. Τις επεξεργασμένες μελέτες, που αποτελούνται κυρίως από τα πρωτότυπα ποιήματα και τις μεταφράσεις των αρχαίων αιολικών λυρικών του πατέρα του, τις συμπεριέλαβε στο βιβλίο: «Ο αρχαίος αιολικός λυρισμός – Σαπφώ και Αλκαίος». Στο facebook διαχειρίζεται τη Σελίδα «Οι Βερναρδάκηδες στον πνευματικό βίο». Τον Αύγουστο του 2020 εξέδωσε στη Γερμανία το δράμα τού Δημ. Ν. Βερναρδάκη «Antiope» (Αντιόπη).
