Του Στρατή Αναγνώστου,
Ιστορικού, Προέδρου της Εταιρείας Λεσβιακών Μελετών
Η συμμετοχή της Λέσβου στην Ελληνική Επανάσταση του 1821
Η γεωστρατηγική θέση της Λέσβου αποτέλεσε τον κυριότερο λόγο για τον οποίο οι Οθωμανοί έκαναν το παν για να αποτρέψουν τη μαζική συμμετοχή των χριστιανών του νησιού στην επανάσταση του 1821. Για την επίτευξη του παραπάνω στόχου ελήφθησαν τα εξής μέτρα:
α) Κατασκευάστηκε περιμετρικά της πόλης της Μυτιλήνης ένα χαμηλό περιτείχισμα, το οποίο περιέκλειε τόσο τη χριστιανική όσο και τη μουσουλμανική συνοικία της πόλης.
β) Κατασκευάστηκε περιμετρικά του κάστρου της Μυτιλήνης τάφρος, επίχωμα και φράγμα πασσάλων.
γ) Απεστάλησαν στα τέλη Απριλίου με αρχές Μαΐου 1821 2.000 γενίτσαροι, υπό τη διοίκηση ενός πασά, ο οποίος ίσως να ανέλαβε και την πολιτική διοίκηση του νησιού. Οι γενίτσαροι αυτοί εγκαταστάθηκαν στη χριστιανική συνοικία της πόλης της Μυτιλήνης και μάλιστα σε επιταγμένα από χριστιανούς σπίτια, με αποτέλεσμα κάθε χριστιανική οικία να βρεθεί εγκλωβισμένη ανάμεσα σε δύο επιταγμένα από τους γενίτσαρους σπίτια.
δ) Μεταφέρθηκε στη Λέσβο από τη Μικρά Ασία πλήθος άτακτων ένοπλων μουσουλμανικών ομάδων, το οποίο θα ενίσχυε το έργο των κατά τόπους οθωμανικών φρουρών.
ε) Συλλαμβάνονταν κατά καιρούς χριστιανοί δημογέροντες, οι οποίοι και κρατούνταν προσωρινά ως όμηροι, προκειμένου να αισθάνονται οι οθωμανικές αρχές διασφαλισμένες από το ενδεχόμενο ένοπλης εξέγερσης των χριστιανών της Λέσβου.
στ) Διενεργήθηκε αφοπλισμός των χριστιανών κατοίκων της Λέσβου.
ζ) Μεταφέρθηκε στη Λέσβο από τη Μικρά Ασία πλήθος άτακτων ένοπλων μουσουλμανικών ομάδων. Οι ομάδες αυτές προέβαιναν τακτικά σε ληστρικές επιδρομές, κυρίως στη λεσβιακή ύπαιθρο, όπου η δράση τους ήταν σχεδόν ανεξέλεγκτη.
Λέσβιοι Φιλικοί και πρωταγωνιστές στην Επανάσταση του 1821
Λέσβιοι της διασποράς, έμποροι ή κληρικοί στην πλειοψηφία τους, συγκαταλέγονται μεταξύ των μελών της Φιλικής Εταιρείας. Ανάμεσά τους ξεχωρίζουν τα ονόματα του μητροπολίτη Ουγγροβλαχίας Ιγνατίου, του Βενιαμίν του Λεσβίου, του Παλαιολόγου Λεμονή, του Θεόδωρου Αλκαίου, του Γεωργίου του Λεσβίου, του Γεωργίου Λεμονή, του Γιαννάκη Λεμονή, του Ιωάννη Ψωμέλλη, του Δημητρίου Ζάννου, του Δημητρίου Ιωαννόπουλου, του Γιαννίκου Κωνσταντίνου, του Παναγιώτη Μπερτουμέ, του Σίμου Μπερτουμή, του ιεροδιακόνου Νεόφυτου, του Παλαιολόγου Βάιου, του Μιχαήλ Τσοχατζόπουλου και ίσως του μητροπολίτη Μυτιλήνης Καλλινίκου.
Η δράση της Φιλικής Εταιρείας στη Λέσβο και η καταστολή του κινήματός της
Ο λεσβιακής καταγωγής μεγαλέμπορος της Οδησσού και της Πόλης Παλαιολόγος Λεμονής, το γένος Μητρέλια, γνωστός και ως Παλολόγαρος (1781-1822), συνεργάτης και συναγωνιστής του Αλέξανδρου Υψηλάντη, θεωρείται ο πρωτεργάτης της προσπάθειας της Φιλικής Εταιρείας να διαδώσει και στη Λέσβο τους σκοπούς της. Ο Παλαιολόγος Λεμονής έφτασε στη Μυτιλήνη στα τέλη Νοεμβρίου ή στις αρχές Δεκεμβρίου του 1820 με ιδιόκτητο πλοίο. Εκεί μετέδωσε το εθνεγερτικό μήνυμα της Εταιρείας στους αδελφούς του Γεώργιο και Γιαννακό ή Κοντογδή, στον «επ’ αδελφή» γαμπρό του Χατζηγρηγόριο Ιωάννου, στον μητροπολίτη Μυτιλήνης Καλλίνικο και σε δημογέροντες της πόλης.
Όμως, ύστερα από την σχεδόν πανθομολογούμενη προδοσία του κινήματος από τον δημογέροντα Χατζηγιωργάκη Μάνδρα συνελήφθησαν και εκτελέστηκαν δημόσια, ίσως τον Μάιο του 1821, ο Γιαννάκης Λεμονής, ο Χατζηγρηγόρης Ιωάννου και άλλοι άγνωστοι σε μας Φιλικοί.
Το «τζουλούσι»
Με την τουρκική λέξη «cülus», που σημαίνει την τελετή ενθρόνισης του νέου σουλτάνου, χαρακτηρίστηκε η στασιαστική εξέγερση του μουσουλμανικού στοιχείου της Μυτιλήνης κατά του χριστιανικού, γιατί με τον ανορθόδοξο αυτόν τρόπο επιχειρήθηκε η αποκατάσταση της μουσουλμανικής διοικητικής εξουσίας, η οποία ασκούνταν στην ουσία από τον δημογέροντα Χατζηγεωργάκη Μάνδρα. Σύμφωνα με τους επικεφαλής της στάσης ο Μάνδρας διέθετε, αν και χριστιανός, τέτοια ισχύ, ώστε να επηρεάζει ακόμα και αυτήν την ίδια την οθωμανική διοίκηση. Η εξέγερση αυτή έλαβε χώρα κυρίως στην πόλη της Μυτιλήνης στις 27 Μαΐου 1821.
Συγκεκριμένα ο μουσουλμανικός όχλος, διερχόμενος δια μέσου της αγοράς της πόλης λεηλάτησε τόσο τα εργαστήρια της αγοράς, όσο και τον ναό του Αγίου Συμεών και κατέληξε στην οικία Μάνδρα, που βρισκόταν στη συμβολή των οδών Αλκαίου και Αρίωνος, την οποία επίσης λεηλάτησε. Οι λεηλασίες που υπέστησαν οι χριστιανοί, συνοδεύτηκαν και από τις σφαγές 47 τουλάχιστον χριστιανών, από τους οποίους ξεχωρίζουν ο ιερέας του ναού του Αγίου Συμεών παπα Χατζή Ιερώνυμος και δύο γυναίκες της οικίας Μάνδρα, η Σοφία και η Γιαλούρα, ίσως υπηρέτριες.
Η πυρπόληση του οθωμανικού δικρότου στην Ερεσό και τα αντίποινα των Οθωμανών
Την ίδια μέρα που εκτυλίσσονταν στη Μυτιλήνη τα έκτροπα (27 Μαΐου 1821) υπό την επωνυμία «τζουλούσι», λάμβανε χώρα στην παραλία της Ερεσού ένα από τα ενδοξότερα ναυτικά κατορθώματα των Ελλήνων, κατά τη διάρκεια της επανάστασης του 1821: η πυρπόληση του οθωμανικού δικρότου «Κινούμενο Όρος» ή «Μανσουργιέ», στην Ερεσό. Το δίκροτο, που έφερε 74 κανόνια, καταδιωκόμενο από μοίρα του ελληνικού στόλου, κατέφυγε στις 24 Μαΐου στον όρμο της Ερεσού, στον οποίο και παρέμεινε, λόγω θαλασσοταραχής, επί τριήμερο. Τελικά, ύστερα από δύο αποτυχημένες προσπάθειες, στις 27 Μαΐου 1821, ο Δημήτριος Παπανικολής, με πηδαλιούχο τον Ιωάννη Θεοφιλόπουλο ή Καραβόγιαννο, κατόρθωσε να προσκολλήσει ένα πυρπολικό στο οθωμανικό δίκροτο και να το ανατινάξει.
Η επαναστατική εξέγερση της Αγιάσου και του Πλωμαρίου. Η αντίδραση των Οθωμανών
Στην Αγιάσο και στο παλιό Πλωμάρι (σημερινό Μεγαλοχώρι), που ήταν δύο γειτονικά κεφαλοχώρια που κατοικούνταν αποκλειστικά από χριστιανούς, εκδηλώθηκε, στα τέλη Απριλίου ή στις αρχές Μαΐου του 1822, επαναστατική εξέγερση. Σύμφωνα με προφορική μαρτυρία, ψυχή της εξέγερσης ήταν ο προύχοντας του Πλωμαρίου Γιαννάκης Λαγουμτζής ή Καρτσέλλας, ο οποίος έδωσε το σύνθημα της εξέγερσης, χωρίς τη σύμφωνη γνώμη του συνόλου των δημογερόντων. Η επαναστατική αυτή εξέγερση καταπνίγηκε μάλλον εύκολα από τις οθωμανικές στρατιωτικές δυνάμεις, που κινητοποιήθηκαν αμέσως.
