του Παράσχου Μανιάτη*
Ο 55χρονος Τουφάν Ερχιουρμάν πέτυχε μια εντυπωσιακή και ιστορική εκλογική νίκη στις τουρκοκυπριακές «προεδρικές» εκλογές, συγκεντρώνοντας ποσοστό άνω του 62% και επικρατώντας με διαφορά σχεδόν 27 ποσοστιαίων μονάδων έναντι του απερχόμενου Ερσίν Τατάρ. Η επικράτησή του αποτελεί τη μεγαλύτερη εκλογική νίκη στα κατεχόμενα μετά την εποχή του Ραούφ Ντενκτάς, σηματοδοτώντας μια βαθιά πολιτική και ιδεολογική στροφή στην τουρκοκυπριακή κοινότητα. Χιλιάδες πολίτες βγήκαν στους δρόμους της βόρειας Λευκωσίας πανηγυρίζοντας, με συνθήματα υπέρ της ειρήνης και της επανένωσης, σε μια ατμόσφαιρα πρωτόγνωρης αισιοδοξίας.
Η επικράτηση Ερχιουρμάν ερμηνεύεται ως ένα ηχηρό μήνυμα υπέρ της επιστροφής στη λύση της διζωνικής, δικοινοτικής ομοσπονδίας (ΔΔΟ). Με τη στάση τους, οι Τουρκοκύπριοι απέρριψαν την πολιτική γραμμή της Άγκυρας και του Τατάρ, που προωθούσε τη λύση δύο ξεχωριστών κρατών. Ο Ερχιουρμάν, επικεφαλής της τουρκοκυπριακής Αριστεράς και ηγέτης του Ρεπουμπλικανικού Τουρκικού Κόμματος (CTP), υποστηρίζει διαχρονικά τον διάλογο και την επαναπροσέγγιση με τους Ελληνοκύπριους.
Κατά την προεκλογική του εκστρατεία επανέλαβε τη δέσμευσή του στο συμφωνημένο πλαίσιο λύσης του Κυπριακού – μια ΔΔΟ με πολιτική ισότητα – και τάχθηκε υπέρ της άμεσης επανέναρξης των συνομιλιών υπό την αιγίδα του ΟΗΕ. Για πολλούς, η ψήφος υπέρ του Ερχιουρμάν αποτέλεσε ψήφο ελπίδας αλλά και απογοήτευσης απέναντι στην πολιτική στασιμότητα και τις παρεμβάσεις της Τουρκίας.
Κοσμικότητα, αυτονομία και μήνυμα προς την Άγκυρα
Η νίκη Ερχιουρμάν δεν περιορίζεται μόνο στο ζήτημα του μοντέλου λύσης. Εμπεριέχει επίσης ένα βαθύ πολιτισμικό και κοινωνικό μήνυμα: Την επαναδιεκδίκηση της κοσμικής και αυτόνομης ταυτότητας της τουρκοκυπριακής κοινότητας. Ο νέος ηγέτης κάλεσε την Άγκυρα να δείξει «σεβασμό και ισότητα» στις σχέσεις της με τους Τουρκοκύπριους και τόνισε πως η κοινότητά του δεν είναι απλό παράρτημα της Τουρκίας, αλλά ένας λαός με δική του ιστορική και πολιτική υπόσταση.
Στην πανηγυρική του ομιλία, ο Ερχιουρμάν κατήγγειλε την ανοχή του προκατόχου του απέναντι στην προσπάθεια του τουρκικού κυβερνώντος κόμματος (AKP) να ενισχύσει το πολιτικό Ισλάμ στα κατεχόμενα. Δεσμεύτηκε να υπερασπιστεί τον κοσμικό χαρακτήρα της τουρκοκυπριακής κοινωνίας και να ενδυναμώσει τους δημοκρατικούς θεσμούς. Η στάση του απηχεί τη βούληση μιας μεγάλης μερίδας Τουρκοκυπρίων, που παραμένουν προοδευτικοί, κοσμικοί και ευρωπαϊκά προσανατολισμένοι, απορρίπτοντας την αυξανόμενη θρησκευτικοποίηση της δημόσιας ζωής.
Οι αναλυτές τονίζουν ότι η τουρκοκυπριακή ψήφος είχε διττή σημασία: Αφενός στήριξε την προοπτική επανένωσης, αφετέρου εξέφρασε την επιθυμία για σεβασμό της πολιτικής αυτονομίας της κοινότητας από την Άγκυρα. Πολλοί Τουρκοκύπριοι αισθάνονται ότι έχουν χάσει σταδιακά τον έλεγχο των εσωτερικών τους υποθέσεων και αναζητούν έναν ηγέτη που θα υπερασπιστεί τα δικαιώματά τους χωρίς ρήξη με την Τουρκία, αλλά με αξιοπρέπεια και ισότιμο λόγο.
Αντιδράσεις και προσδοκίες στη Λευκωσία
Η αλλαγή ηγεσίας στα κατεχόμενα προκάλεσε κύμα συγκρατημένης αισιοδοξίας στην ελληνοκυπριακή πλευρά. Ο Πρόεδρος, Νίκος Χριστοδουλίδης, επικοινώνησε τηλεφωνικά με τον Ερχιουρμάν για να τον συγχαρεί και να του εκφράσει την πρόθεσή του να συναντηθούν το συντομότερο δυνατόν. Δήλωσε επίσης ότι η Λευκωσία είναι έτοιμη να επανέλθει σε διαπραγματεύσεις από το σημείο όπου διακόπηκαν στο Κραν Μοντανά το 2017, με στόχο μια δίκαιη και βιώσιμη λύση.
Οι τοποθετήσεις των ελληνοκυπριακών κομμάτων ήταν ομόφωνα θετικές. Η Πρόεδρος της Βουλής και ηγέτιδα του ΔΗΣΥ, Αννίτα Δημητρίου, χαρακτήρισε την εκλογή Ερχιουρμάν «ιστορική ευκαιρία για επανεκκίνηση». Ο Γενικός Γραμματέας του ΑΚΕΛ, Στέφανος Στεφάνου, σε κοινή ανάρτηση στα ελληνικά και τουρκικά, σημείωσε ότι «η τουρκοκυπριακή κοινότητα είπε ναι στην ομοσπονδία και στην ειρήνη». Τόσο ο ΔΗΣΥ όσο και το ΑΚΕΛ παραμένουν σταθεροί στη θέση ότι η διζωνική δικοινοτική ομοσπονδία είναι η μόνη ρεαλιστική διέξοδος στο Κυπριακό, γεγονός που ενισχύει την προοπτική δημιουργίας ενός νέου θετικού κλίματος.
Ωστόσο, ο Ερχιουρμάν προειδοποίησε πως οι διαπραγματεύσεις δεν πρέπει να ξεκινήσουν απλώς για λόγους εντυπώσεων. Ζήτησε συγκεκριμένες δεσμεύσεις, σαφές πλαίσιο και χρονοδιαγράμματα, καθώς και δικλείδες ασφαλείας για την αποφυγή αδιεξόδων. Παράλληλα, υπογράμμισε την ανάγκη να τερματιστεί η διεθνής «απομόνωση» των Τουρκοκυπρίων, εφόσον η άλλη πλευρά ευθύνεται για αποτυχία των συνομιλιών. Οι θέσεις του αντικατοπτρίζουν μια επιθυμία για ισότιμη μεταχείριση και ουσιαστικό διάλογο, όχι για επανάληψη ενός φαύλου κύκλου χωρίς αποτέλεσμα.
Ποια θα είναι η στάση της Άγκυρας;
Παρά το θετικό κλίμα, το κλειδί για το μέλλον των συνομιλιών βρίσκεται στην Τουρκία. Ο Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν τα τελευταία χρόνια έχει εγκαταλείψει επίσημα την ιδέα της ομοσπονδίας, προβάλλοντας ως μοναδική βάση συζήτησης τη λύση «δύο κυρίαρχων κρατών». Ακόμη και πρόσφατα, από το βήμα του ΟΗΕ, επανέλαβε αυτή τη θέση. Η εκλογή ενός Τουρκοκύπριου ηγέτη που υποστηρίζει το ακριβώς αντίθετο συνιστά πρόκληση για την τουρκική διπλωματία.
Η πρώτη αντίδραση της Άγκυρας υπήρξε προσεκτική. Ο Ερντογάν απέφυγε να σχολιάσει άμεσα το Κυπριακό, περιοριζόμενος να εξάρει «τη δημοκρατική ωριμότητα των Τουρκοκυπρίων». Στο συγχαρητήριο μήνυμά του προς τον Ερχιουρμάν τόνισε ότι η Τουρκία θα συνεχίσει να υπερασπίζεται «τα κυριαρχικά δικαιώματα και τα συμφέροντα» των Τουρκοκυπρίων – μια φράση που ερμηνεύτηκε ως ένδειξη συνέχισης της πάγιας γραμμής της.
Η τουρκοκυπριακή ηγεσία γνωρίζει ότι έχει περιορισμένα περιθώρια αυτονομίας. Η οικονομική, στρατιωτική και πολιτική εξάρτηση από την Άγκυρα παραμένει τεράστια, με την Τουρκία να διατηρεί πάνω από 35.000 στρατιώτες στο βόρειο τμήμα και να είναι ο μοναδικός διεθνής υποστηρικτής του ψευδοκράτους. Παρ’ όλα αυτά, ο Ερχιουρμάν δείχνει αποφασισμένος να διεκδικήσει έναν πιο ανεξάρτητο ρόλο, επιδιώκοντας συνεργασία, αλλά όχι υποταγή. Όπως τόνισε ο ίδιος, «η ειρήνη δεν μπορεί να επιβληθεί, πρέπει να οικοδομηθεί από τους ίδιους τους Κυπρίους».
Αναλυτές εκτιμούν ότι η εκλογή ενός μετριοπαθούς Τουρκοκύπριου ηγέτη αυξάνει τη διεθνή πίεση προς την Άγκυρα. Είναι πιο δύσκολο για την τουρκική κυβέρνηση να απορρίψει συνομιλίες όταν απέναντί της βρίσκεται ένας πολιτικός που υποστηρίζει τη διεθνώς αποδεκτή φόρμουλα λύσης και επιζητεί διάλογο.
Η ομοσπονδιακή προοπτική και το Σύνταγμα του 1960
Η συζήτηση για την επανέναρξη των συνομιλιών φέρνει ξανά στο προσκήνιο το Σύνταγμα του 1960, το οποίο αποτέλεσε τη βάση της Κυπριακής Δημοκρατίας. Τότε, οι δύο κοινότητες αναγνωρίζονταν ως ισότιμοι συνέταιροι στο νέο κράτος, με πρόνοιες για κατανομή εξουσιών και ποσοστώσεις σε όλους τους θεσμούς. Το σύστημα, ωστόσο, αποδείχθηκε δυσλειτουργικό και οδήγησε σε κρίση το 1963, με αποτέλεσμα την αποχώρηση των Τουρκοκυπρίων από τη διακυβέρνηση. Από το 1964, η Κυπριακή Δημοκρατία λειτουργεί ουσιαστικά χωρίς τη συμμετοχή τους.
Μετά την τουρκική εισβολή του 1974, η προοπτική επιστροφής στο παλιό σύνταγμα θεωρήθηκε αδύνατη. Το 1977, ο Μακάριος και ο Ντενκτάς υπέγραψαν συμφωνία που καθόριζε ως βάση λύσης μια διζωνική, δικοινοτική ομοσπονδία, αρχή που παραμένει μέχρι σήμερα ο πυρήνας όλων των διαπραγματευτικών προσπαθειών – από το Σχέδιο Ανάν έως τις συζητήσεις του Κραν Μοντανά. Η φιλοσοφία είναι σαφής: Δύο πολιτικά ισότιμες κοινότητες σε ένα ομόσπονδο κράτος.
Η αναφορά στο Σύνταγμα του 1960 έχει ιδιαίτερη σημασία γιατί συνδέεται με τη συνέχεια του κράτους. Η ελληνοκυπριακή πλευρά απορρίπτει την ιδέα δημιουργίας νέου κράτους («παρθενογένεση») και επιθυμεί η ομοσπονδία να αποτελεί μετεξέλιξη της Κυπριακής Δημοκρατίας, ώστε να διατηρηθεί η διεθνής της αναγνώριση και να αποφευχθεί η de jure νομιμοποίηση της απόσχισης του βορρά. Η αναφορά στο Σύνταγμα λειτουργεί, έτσι, ως θεσμικό θεμέλιο της συνέχειας και όχι ως επιστροφή στο παρελθόν.
Ο ίδιος ο Ερχιουρμάν έχει απορρίψει την ιδέα «επιστροφής στο 1960», θεωρώντας την μη ρεαλιστική. «Ξέρουμε όλοι ότι αυτό δεν θα συμβεί», είχε δηλώσει, υπογραμμίζοντας ότι η μόνη πρακτική λύση είναι μια νέα, σύγχρονη ομοσπονδία με πολιτική ισότητα και αμοιβαίες εγγυήσεις. Ένα νέο σύνταγμα θα πρέπει να συνδυάζει τα διδάγματα του παρελθόντος με τις ανάγκες του παρόντος, εξασφαλίζοντας λειτουργικότητα και ισορροπία μεταξύ των δύο συνιστωσών πολιτειών.
Νέα σελίδα στο Κυπριακό
Η εκλογή του Τουφάν Ερχιουρμάν ανοίγει, για πρώτη φορά μετά από χρόνια, ένα παράθυρο ελπίδας για επανεκκίνηση της ειρηνευτικής διαδικασίας. Οι Τουρκοκύπριοι έστειλαν μήνυμα προς όλες τις κατευθύνσεις: Επιθυμούν την επανένωση, τον σεβασμό της ταυτότητάς τους και μια θέση μέσα στην ευρωπαϊκή οικογένεια. Η εξέλιξη αυτή δίνει στην ελληνοκυπριακή πλευρά και στη διεθνή κοινότητα μια σπάνια ευκαιρία να επανενεργοποιήσουν το διάλογο σε εποικοδομητική βάση.
Το αν αυτή η ευκαιρία θα αξιοποιηθεί, εξαρτάται από πολλούς παράγοντες: Από τη στάση της Άγκυρας, την ετοιμότητα της Λευκωσίας να διαπραγματευθεί με ειλικρίνεια, αλλά και από τη δυνατότητα του νέου ηγέτη να ισορροπήσει ανάμεσα στις εσωτερικές πιέσεις και τις προσδοκίες του λαού του. Παρά τις δυσκολίες, το εκλογικό αποτέλεσμα έδωσε νέα πνοή στην ιδέα της διζωνικής δικοινοτικής ομοσπονδίας, που συνδυάζει την ιστορική κληρονομιά του 1960 με τις ανάγκες του 21ου αιώνα.
Ύστερα από δεκαετίες αδιεξόδων, η Κύπρος έχει ξανά την ευκαιρία να επαναπροσδιορίσει το μέλλον της στη βάση της συνύπαρξης, της αλληλοκατανόησης και της κοινής ευημερίας.
* Ο Παράσχος Μανιάτης είναι καθηγητής του Οικονομικού Πανεπιστημίου Αθηνών, κάτοχος 5 διδακτορικών διπλωμάτων από Σουηδικά και Αμερικανικά Πανεπιστήμια στους κλάδους: Logistics για Μηχανικούς, Μάνατζμεντ για Μηχανικούς, Οικονομικά & Χρηματοοικονομικά, Πολιτικές Επιστήμες & Δημόσιες Σχέσεις και Μαέστρος Μουσικής. Δίδαξε 41 χρόνια σε 9 δημόσια Πανεπιστήμια και 3 ιδιωτικά Πανεπιστήμια σε έξι χώρες
