του Παράσχου Μανιάτη*
Ιστορικά στοιχεία του χωριού
Τότε (Ιστορία και μνημεία)
Η Καρίνη (ή Καρήνη) είναι ένας μικρός οικισμός στην καρδιά της Λέσβου με ιστορία που συνδέεται στενά με τη λαϊκή παράδοση και τέχνη. Στις αρχές του 20ού αιώνα απέκτησε ξεχωριστή θέση χάρη στον περίφημο λαϊκό ζωγράφο Θεόφιλο Χατζημιχαήλ. Σύμφωνα με τις μαρτυρίες, ο Θεόφιλος περιπλανώμενος έφτασε στην περιοχή γύρω στα 1900 και ζήτησε φιλοξενία σε ένα τοπικό σπίτι που λειτουργούσε και ως καφενείο. Ο νοικοκύρης, διστακτικός να τον βάλει μέσα στο σπίτι, του επέτρεψε να μείνει σε μια σπηλιά που είχε σχηματιστεί στην κουφάλα ενός τεράστιου πλάτανου. Ο Θεόφιλος κοιμήθηκε εκεί, πάνω σε στρωσίδια, και από ευγνωμοσύνη ζωγράφισε τις εξωτερικές τοιχογραφίες του καφενείου.
Έτσι, το ταπεινό καφενεδάκι της Καρίνης απέκτησε πολύτιμες τοιχογραφίες – έναν μικρό εικαστικό θησαυρό – μετατρέποντάς το σε αξιοθέατο της εποχής. Οι παραστάσεις που ζωγράφισε ο Θεόφιλος περιλάμβαναν θέματα από την ιστορία και τη λογοτεχνία, όπως τον Ερωτόκριτο και την Αρετούσα, τον κλέφτη Κατσαντώνη και το Χορό του Ζαλόγγου, μεταξύ άλλων. Το γεγονός αυτό είναι ιστορικά σημαντικό, διότι οι τοιχογραφίες αυτές αποτέλεσαν από τις πρώτες γνωστές δημόσιες εργασίες του Θεόφιλου, πριν ακόμα αναγνωριστεί επίσημα η αξία του (η οποία επιβεβαιώθηκε λίγα χρόνια αργότερα με τη βοήθεια του τεχνοκριτικού Στρατή Ελευθεριάδη-Tériade).
Η εικόνα της Καρίνης εκείνες τις δεκαετίες ήταν αυτή ενός μικρού αγροτικού παραδείσου. Το 1930 ο ποιητής και περιηγητής Κώστας Ουράνης επισκέφθηκε την περιοχή και την περιέγραψε ως «ένα μικρό παράδεισο πρασινάδας, σκιών και τρεχούμενων νερών». Εκείνη την εποχή, στην όαση της Καρίνης υπήρχε μόνο ένα μικρό καφενείο, κάτω από βαθύσκιους πλάτανους, και λίγοι κάτοικοι – ο Ουράνης αναφέρει χαρακτηριστικά δύο χωρικούς να παίζουν χαρτιά (κοντσίνα) υπό τη σκιά ενός πλάτανου το μεσημέρι. Αυτή η γραφική σκηνή αποτυπώνει τον τρόπο ζωής τότε: Η Καρίνη λειτουργούσε ως τόπος ανάπαυλας για περαστικούς και ντόπιους μέσα στο κάμα του καλοκαιριού, διατηρώντας έναν παραδοσιακό ρυθμό ζωής.
Άλλο αξιοσημείωτο ιστορικό στοιχείο είναι η μεταβολή της πληθυσμιακής και ιδιοκτησιακής ταυτότητας του οικισμού στις αρχές του 20ού αιώνα. Πριν το 1922, η περιοχή ανήκε σε Οθωμανούς ιδιοκτήτες, όμως με την ανταλλαγή των πληθυσμών μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή, η Καρίνη πέρασε στα χέρια προσφύγων από τη Μικρά Ασία. Το καφενείο περιήλθε στον προπάππου της οικογένειας που το διατηρούσε μέχρι πρόσφατα, εγκαινιάζοντας μια παράδοση φιλοξενίας τριών γενεών. Αυτή η συνέχεια καθιστά την Καρίνη κομμάτι της ζωντανής ιστορίας της Λέσβου: Από οθωμανικό τσιφλίκι μετατράπηκε σε ελληνικό προσφυγικό τόπο, διατηρώντας όμως τον χαρακτήρα του ως εξοχικό σημείο ανάπαυλας και κοινωνικής συναναστροφής.
Σήμερα
Η σύγχρονη Καρίνη, αν και ιστορικά φορτισμένη, έχει πλέον μηδενικούς μόνιμους κατοίκους (απογραφή 2021) (5 κάτοικοι) και συχνά χαρακτηρίζεται ως «χωριό-φάντασμα». Διοικητικά ανήκει στη Δημοτική Ενότητα Αγιάσου του Δήμου Μυτιλήνης. Παρά την έλλειψη μόνιμης κατοίκησης, η περιοχή εξακολουθούσε να ζει μέσω της φήμης και της λειτουργίας του παραδοσιακού καφενείου-ταβέρνας που διατηρείται εκεί. Οι τοιχογραφίες του Θεόφιλου αποτελούν σημαντική πολιτιστική κληρονομιά: αν και πολλές φθάρθηκαν με το πέρασμα του χρόνου από υγρασία ή επιχρίσματα, κάποιες διασώζονται μέχρι σήμερα στον τοίχο του παλιού καφενείου. Οι επισκέπτες μπορούν ακόμα να διακρίνουν τμήματα από τις ζωγραφιές του, γεγονός που δένει το παρόν με το παρελθόν και κρατά ζωντανή τη μνήμη του μεγάλου λαϊκού ζωγράφου.
Σήμερα η Καρίνη δεν είναι κατοικήσιμη κοινότητα, όμως συντηρείται ως επισκέψιμος χώρος κυρίως λόγω της ιστορικής και φυσικής της σημασίας. Ο χώρος του παλιού καφενείου αναπαλαιώθηκε κατά το δυνατόν και λειτουργούσε ως ταβέρνα/αναψυκτήριο για τους εκδρομείς. Επίσης, φιλοξενεί μόνιμη έκθεση έργων ξυλογλυπτικής του Λέσβιου δασκάλου Γιώργου Συκομυτέλλη, προσθέτοντας μια σύγχρονη πολιτιστική πινελιά στον ιστορικό τόπο. Έτσι, παρότι η Καρίνη δεν έχει πια μόνιμη ζωή, παραμένει ένα ζωντανό υπαίθριο μουσείο ιστορίας και παράδοσης, όπου ο χρόνος μοιάζει να έχει σταματήσει, επιτρέποντας στους επισκέπτες να βιώσουν την αυθεντική ατμόσφαιρα μιας άλλης εποχής.
Διατηρητέο μνημείο
Από το 2003 η περιοχή έχει επίσημα χαρακτηριστεί «Διατηρητέο Μνημείο της Φύσης» (απόφαση 3801/11-8-2003, ΦΕΚ 1231/Β/2003), λόγω της ιδιαίτερης αισθητικής και περιβαλλοντικής της αξίας. Ο θεσμικός αυτός μανδύας αναγνωρίζει ακριβώς αυτό που βιώνει ο επισκέπτης: Ένα φυσικό «δωμάτιο» δροσιάς και ήχων νερού, προστατευμένο και πολύτιμο.
Τουριστικά αξιοθέατα
Τότε (παλαιότερα αξιοθέατα)
Παλιότερα, η κύρια «αξιοθέατη» της Καρίνης ήταν η ίδια η τοποθεσία και η ατμόσφαιρά της. Πολύ πριν αναπτυχθεί ο οργανωμένος τουρισμός, η Καρίνη λειτουργούσε ως δημοφιλές εξοχικό στέκι για τους ντόπιους της Λέσβου. Ήδη από τον Μεσοπόλεμο, οι περιηγητές ανέφεραν με θαυμασμό τον πανέμορφο ίσκιο των πλατάνων και τα δροσερά νερά του ρέματος, στοιχεία που προσέφεραν ανάπαυλα στους ταξιδιώτες. Το μικρό παραδοσιακό καφενείο κάτω από τα δέντρα ήταν το κέντρο της κοινωνικής ζωής: Εκεί σύχναζαν όσοι περνούσαν από την περιοχή, για να πιουν δροσερό νερό ή καφέ και να ξεκουραστούν.
Ιδιαίτερο τουριστικό (και πολιτιστικό) πόλο έλξης αποτέλεσαν από νωρίς οι τοιχογραφίες του Θεόφιλου στο καφενείο. Αν και ο ίδιος ο ζωγράφος δεν ήταν τότε γνωστός στο ευρύ κοινό, το ασυνήθιστο θέαμα των ζωγραφισμένων τοίχων τραβούσε την προσοχή των επισκεπτών. Η επίσκεψη του Κώστα Ουράνη το 1930 κατέγραψε ίσως για πρώτη φορά δημόσια τις τοιχογραφίες αυτές, συστήνοντας τον «άγνωστο τότε λαϊκό ζωγράφο» στο αναγνωστικό κοινό. Έτσι, μπορούμε να πούμε πως η πολιτιστική αξία της Καρίνης ως αξιοθέατου αναδείχθηκε ήδη από τότε: Ο συνδυασμός φυσικής ομορφιάς και λαϊκής τέχνης έκανε το μέρος μοναδικό. Παλαιότερα δεν υπήρχαν άλλα συγκεκριμένα μνημεία ή οργανωμένα μουσεία στην Καρίνη – το ίδιο το τοπίο και οι ιστορίες του (του Θεόφιλου, των προσφύγων, του καφενέ) ήταν αυτά που λειτουργούσαν ως «αξιοθέατα» για όσους γνώριζαν την περιοχή.
Σήμερα (σύγχρονα αξιοθέατα)
Σήμερα η Καρίνη αποτελεί στάση σχεδόν κάθε περιηγητικού γύρου της Λέσβου, χάρη στα ιδιαίτερα σημεία ενδιαφέροντος που συγκεντρώνει. Το πιο διάσημο αξιοθέατο είναι ο Πλάτανος του Θεόφιλου, με την τεράστια κουφάλα του. Οι επισκέπτες μπορούν να μπουν στο εσωτερικό του κούφιου κορμού – το ίδιο σημείο όπου λέγεται ότι κοιμόταν ο ζωγράφος – και να δουν από κοντά το πρωτόγονο «καταφύγιό» του. Η εμπειρία αυτή, να σταθεί κανείς μέσα στον κορμό ενός αιωνόβιου δέντρου, είναι μοναδική και μεταφέρει τον επισκέπτη νοερά πίσω στον χρόνο. Στον τοίχο του παλιού καφενείου δίπλα, οι σωζόμενες τοιχογραφίες του Θεόφιλου αποτελούν επίσης αξιοθέατο: Αν και απομεινάρια, δίνουν μια εικόνα της τέχνης του. Όπως αναφέρθηκε, διακρίνονται μορφές ηρώων και μυθικών προσώπων που είχε ζωγραφίσει ο καλλιτέχνης. Για όσους ενδιαφέρονται, το καφενείο λειτουργεί πλέον ως ταβέρνα και φιλοξενεί μερικά από τα έργα ενός σύγχρονου τοπικού ξυλογλύπτη, εμπλουτίζοντας την επίσκεψη με ένα μικρό εκθετήριο τέχνης.
Πέρα από τα ίχνη του Θεόφιλου, η φυσική ομορφιά είναι από μόνη της τουριστικό αξιοθέατο. Το τοπίο της Καρίνης σήμερα περιλαμβάνει ένα μικρό γεφύρι, κάτω από το οποίο ρέει γάργαρο νερό, σχηματίζοντας ρυάκι και μια λιμνούλα όπου συχνά κολυμπούν πάπιες. Τα γιγάντια πλατάνια προσφέρουν βαθιά δροσιά και σκιά το καλοκαίρι, κάνοντας τον χώρο ιδιαίτερα δημοφιλή για στάση και ανάπαυση.
Φυσικό περιβάλλον της περιοχής
Το φυσικό αυτό τοπίο δεν είχε υποστεί σημαντικές ανθρώπινες παρεμβάσεις τότε – πέρα από την ύπαρξη του μονοπατιού και του καφενείου – και διατηρούσε μια “αγριάδα” και αυθεντικότητα. Οι ντόπιοι αξιοποιούσαν το νερό για πότισμα μικρών περιβολιών και για τη λειτουργία ενός πρόχειρου νερόμυλου ή ελαιοτριβείου στις κοντινές θέσεις (π.χ. είναι γνωστό ότι στο γειτονικό οικισμό Νυχτάντα υπήρχε υδροκίνητο ελαιοτριβείο το 1909, ένδειξη ότι τα νερά της περιοχής κινούσαν τέτοιες εγκαταστάσεις). Συνεπώς, το τότε φυσικό περιβάλλον της Καρίνης ήταν όχι μόνο όμορφο αλλά και σημαντικό για τις τοπικές δραστηριότητες.
Δυνατότητες διαμονής
Τότε (παραδοσιακή φιλοξενία)
Αξίζει να σημειωθεί ότι το ίδιο το καφενείο της Καρίνης, από τις αρχές του 20ού αιώνα, λειτουργούσε και ως χώρος άτυπης φιλοξενίας και ξεκούρασης. Ήταν σύνηθες φαινόμενο οι θαμώνες να αποκοιμιούνται στα παγκάκια ή σε πρόχειρα κρεβάτια στο χώρο του καφενέ κατά τις θερμές ώρες της ημέρας, απολαμβάνοντας τη δροσιά. Επίσης, σε περιπτώσεις κακοκαιρίας ή ανάγκης, ο καφετζής πιθανόν να άφηνε κάποιον ταξιδιώτη να περάσει τη νύχτα στο καφενείο. Γενικά όμως, η κοντινή κωμόπολη της Αγιάσου (σε απόσταση ~9 χλμ) αποτελούσε τον κύριο προορισμό όπου οι επισκέπτες μπορούσαν να βρουν κανονική στέγη (σε κάποιο σπίτι ή αργότερα σε ξενώνα). Έτσι, η Καρίνη διαχρονικά ήταν προορισμός ημερήσιας εκδρομής και όχι τόπος μακράς διαμονής.
Μια δυσάρεστη τωρινή διαπίστωση
Μια δυσάρεστη διαπίστωση για το σήμερα: Η αλλαγή της κυκλοφορίας στον άξονα Μυτιλήνης -Αγιάσου άφησε την Καρίνη εκτός διαδρομής, οδηγώντας σταδιακά στην ερήμωσή της. Τα καφενεία και οι ταβέρνες δεν λειτουργούν πλέον, ενώ τα νερά της περίφημης «χαβούζας» έχουν πια χαθεί.
*Ο Παράσχος Μανιάτης είναι καθηγητής του Οικονομικού Πανεπιστημίου Αθηνών, κάτοχος 5 διδακτορικών διπλωμάτων από Σουηδικά και Αμερικανικά Πανεπιστήμια στους κλάδους: Logistics για Μηχανικούς, Μάνατζμεντ για Μηχανικούς, Οικονομικά & Χρηματοοικονομικά, Πολιτικές Επιστήμες & Δημόσιες Σχέσεις και Μαέστρος Μουσικής. Δίδαξε 41 χρόνια σε 9 δημόσια Πανεπιστήμια και 3 ιδιωτικά Πανεπιστήμια σε έξι χώρες.
