ΛΗΜΝΙΑ ΓΗ: Το Πρώτο Τυποποιημένο Φάρμακο της Αρχαιότητας

Του Βαγγέλη Αξιώτη*

Η Λημνία Γη, γνωστή και ως TerraLemnia ή TerraSigillata (σφραγισμένη γη), αποτελεί ένα από τα πιο εντυπωσιακά κεφάλαια στην ιστορία της ιατρικής και της φαρμακευτικής. Πρόκειται για ένα φαρμακευτικό παρασκεύασμα που εξορυσσόταν από τα εδάφη της Λήμνου και χρησιμοποιούνταν από την αρχαιότητα έως τον 19ο αιώνα, χάρη στις φημισμένες θεραπευτικές του ιδιότητες. Σε αυτό το άρθρο, εξετάζουμε την ιστορία, τη χρήση και τη σημασία της Λημνίας Γης, με βάση ιστορικά στοιχεία και μαρτυρίες.

Μυθολογία και προέλευση

Η Λημνία Γη συνδέεται στενά με τη μυθολογία της Λήμνου. Η θεραπεία του αποδόθηκε στις ιδιότητες του τοπικού εδάφους, το οποίο έγινε γνωστό ως Λημνία Γη. Επιπλέον, ο Φιλοκτήτης, ο μυθικός ήρωας που εγκαταλείφθηκε τραυματισμένος από δάγκωμα φιδιού, θεραπεύτηκε με τη βοήθεια αυτού του πηλού, όπως αναφέρει ο Φιλόστρατος στο έργο του Περί Ηρώων.

«Η Λημνία Γη εξορυσσόταν από το σημείο που είχε πέσει ο Ήφαιστος στη Λήμνο, αφού κατά το μύθο με τη βοήθειά της θεραπεύτηκε».

Θεραπευτικές ιδιότητες

Η Λημνία Γη θεωρούνταν ένα πολυδύναμο φάρμακο με ποικίλες θεραπευτικές εφαρμογές. Αναφέρεται ότι είχε:

• Αιμοστατική δράση: Χρησιμοποιούνταν για να σταματήσει την αιμορραγία.
• Αντισηπτικές ιδιότητες: Καταπολεμούσε λοιμώξεις και πυρετό.
• Θεραπεία γαστρεντερικών προβλημάτων: Ανακούφιζε το έλκος στομάχου και τη δυσεντερία.
• Αντιδοτική δράση: Εξουδετέρωνε το δηλητήριο από δαγκώματα φιδιών.
• Χρήση ως αλοιφή: Εφαρμοζόταν για τη θεραπεία φλεγμονών των ματιών.

Ο Γαληνός, μελέτησε και προώθησε τη χρήση της Λημνίας Γης, συμβάλλοντας στη διάδοσή της στον αρχαίο κόσμο. Επιπλέον, ο Αρεταίος ο Καππαδόκης (2ος αι. μ.Χ.) την αναφέρει ως επίσημο φάρμακο στο έργο του Περί Οξέων Ουσιών Θεραπευτικών.

Χημική σύνθεση

Σύμφωνα με νεότερες αναλύσεις ήταν μίγμα πλούσιο σε οξείδια του σιδήρου (αιματίτης), περιέχει άργιλο και ιχνοστοιχεία με αντιβακτηριακές ιδιότητες.

Αναλύσεις σε αυθεντικά δείγματα που φυλάσσονται σε μουσεία (π.χ. Βρετανικό Μουσείο) έδειξαν την εξής σύνθεση:

Η ερυθροκαφέ απόχρωσή της οφειλόταν στην υψηλή περιεκτικότητα σε αιματίτη (Fe₂O₃), ενώ η σύσταση παρείχε στυπτικές και απορροφητικές ιδιότητες.

Τελετουργική εξόρυξη και παραγωγή

Η εξόρυξη της Λημνίας Γης ήταν μια διαδικασία με έντονο τελετουργικό χαρακτήρα. Στην αρχαιότητα, η διαδικασία ξεκινούσε στις 6 Μαΐου, νωρίς το πρωί, όταν το χώμα ήταν μαλακό λόγω της υγρασίας. Μια ιέρεια από την Ηφαιστία, την πρωτεύουσα της Λήμνου, καθαγίαζε το έδαφος. Στη συνέχεια, ο πηλός μεταφερόταν στην πόλη, όπου κατεργαζόταν, διαμορφωνόταν σε δισκία και σφραγιζόταν με τη μορφή αίγας ή της θεάς Άρτεμης. Αυτή η διαδικασία την καθιστούσε το πρώτο τυποποιημένο φάρμακο στην ιστορία της ιατρικής.

Κατά τους χριστιανικούς χρόνους, η τελετή συνδυάστηκε με τη γιορτή του Σωτήρος στις 6 Αυγούστου, και η σφραγίδα έφερε τη μορφή του Χριστού, ενώ ονομαζόταν αγιόχωμα. Κατά την Οθωμανική περίοδο, τα δισκία σφραγίζονταν με την ημισέληνο ή τη φράση tin imachton (σφραγισμένος πηλός), ενώ αργότερα χρησιμοποιήθηκε η σφραγίδα Κιούλ Μεκτούμ (εξουδετέρωση δηλητηρίου) από τον Χότζα του Αγίου Υπατίου.

«Ο εις Άγιον Υπάτιον διαμένων Χότζας έδιδεν εις τους λαγηνάδες το χώμα τούτο και κατεσκεύαζον αγγεία, τα οποία εσφράγιζεν με την σφραγίδα του διαλαμβάνουσαν «Κιούλ Μεκτούμ», δηλαδή εξουδετέρωσις δηλητηρίου» (Παπά-Αγγελής Μιχέλης, 1934).

Ιστορική διάδοση και χρήση

Η Λημνία Γη εξορυσσόταν από τον λόφο Δεσπότη (Μόσυχλο των αρχαίων), κοντά στα χωριά Ρεπανίδι, Κότσινος και Βάρος, νότια του εξωκλησιού του Σωτήρος. Η χρήση της παρέμεινε δημοφιλής μέχρι τις αρχές του 20ού αιώνα. Από τον 17ο αιώνα, μέρος του πηλού δινόταν σε τοπικούς αγγειοπλάστες για την κατασκευή αγγείων, ενώ μικρές ποσότητες διανέμονταν στους παρευρισκόμενους στις τελετές για προσωπική χρήση.

Παρακάτω αναφέρουμε κάποιες ιστορικές αναφορές σχετικά με την χρήση της:

• Διοσκουρίδης (1ος αι. μ.Χ.)

«Λημνία γῆ: λευκή, λεπτή, στυπτική, ἐνδημοῦσα ἐν τῇ Λήμνῳ. Ἔστι φαρμακώδης καὶ χρήσιμος ἐπὶ δηλητηρίοις.»
(De Materia Medica, Βιβλ. Β΄, 98)

Ο Διοσκουρίδης την κατέγραψε ανάμεσα στα πλέον δραστικά φυσικά φάρμακα.

• Πλίνιος ο Πρεσβύτερος (1ος αι. μ.Χ.)

«Terra Lemnia ritu sacro effoditur et sigillo notatur. Inunguentis, inantidotis, invulneribusadhibetur. »
(Naturalis Historia, 35.14)

Ο Πλίνιος σημειώνει πως η Λημνιαία γη εξορυσσόταν με ιερό τρόπο και χρησιμοποιούνταν τόσο ως αντίδοτο όσο και για εξωτερικά τραύματα.

• Γαληνός (2ος αι. μ.Χ.)

«Ἐγὼ αὐτὸς ἐχρησάμην πολλάκις, καὶ ἴδον ἀνθρώπους ἐκ δηλητηρίων σωθέντας δι᾽ αὐτῆς.»
(Περί Απλών Φαρμάκων, ΙΧ, 2)

Ο Γαληνός τη θεωρούσε πολύτιμη, συγκρίνοντάς την με αντίδοτα ακόμη και για ισχυρά δηλητήρια.

Το 1712, ο Ροmet στο έργο του Ιστορία των Φαρμάκων περιγράφει τη Λημνία Γη ως «παχιά, σαν πηλό, μαλακή, κίτρινη, άσπρη ή κοκκινωπή και στυπτική στη γεύση», συμβουλεύοντας να επιλέγεται η πιο μαλακή και εύκολα διαλυόμενη μορφή της.

Ο Λημνιός ιατρός Σπυρίδων Παξιμαδάς μελέτησε εκτενώς τη Λημνία Γη, τόσο από ιατρική όσο και από ιστορική σκοπιά. Στις μελέτες του, Θεραπευτικές Ιδιότητες της Λημναίας Γης – Μια Ιατροϊστορική Προσέγγιση (1982) και Λημναία Γη – Το Πρώτο Παγκοσμίως Πρότυπο Φαρμακευτικό Προϊόν (2003), τεκμηριώνει τη σημασία της ως πρωτοποριακό φαρμακευτικό προϊόν.

Παρά τη μακρόχρονη ιστορία της, η παραγωγή της Λημνίας Γη έχει πλέον σταματήσει, και σήμερα δεν είναι διαθέσιμη στο εμπόριο. Ωστόσο, η θεραπευτική αργιλώδης γη εξακολουθεί να χρησιμοποιείται σε εναλλακτικές θεραπείες, αν και χωρίς την τελετουργική και ιστορική σημασία της. Είναι κρίμα που οι τοπικές αρχές δεν έχουν προωθήσει την ανάδειξη αυτής της μοναδικής κληρονομιάς, η οποία θα μπορούσε να αποτελέσει πόλο έλξης για ιστορικό και τουριστικό ενδιαφέρον.

Η Λημνιακή γη αποτελεί μία μοναδική κληρονομιά, και είναι πραγματικά λυπηρό πως οι τοπικές αρχές δεν έχουν κάνει καμία προσπάθεια ανάδειξης του μοναδικού αυτού δώρου.

*Ο Βαγγέλης Αξιώτης είναι Φαρμακοποιός (Διδάκτορας Ιατρικής Σχολής Ρώμης “LaSapienza”/ Διδάκτορας Φαρμακευτικής Σχολής ΕΚΠΑ)