Γράφει ο Δημήτρης Χατζηλίας
Από το 1912 μέχρι το 1922 η Ελληνική Πολιτεία, παρά τα συνεχή πολιτικά και οικονομικά προβλήματα, αντιμετώπιζε χωρίς διακρίσεις χριστιανούς και μουσουλμάνους. Όσοι πρόσφυγες έμειναν από τον πρώτο διωγμό (1914) στο Σκαλοχώρι είχαν τακτοποιηθεί. Οι Τούρκοι είχαν λιγοστέψει, είχαν «ξεχαστεί» τα γεγονότα των πρώτων ημερών της απελευθέρωσης, είχαν αμβλυνθεί οι τυχόν διαφορές τους με τους πρόσφυγες και συνέχιζαν απερίσπαστοι τις δουλειές τους.
Μουσουλμάνοι από το Σκαλοχώρι, κι άλλα χωριά, ζητούσαν το 1919, όπως φαίνεται σε δημοσίευμα, να πάρουν την ελληνική ιθαγένεια. Μερικοί, δούλευαν, ως εργάτες, υπάλληλοι και τεχνίτες, στην Κοινότητα. Δούλευαν αγροφύλακες και νυχτοφύλακες (Μεχμέτ Νετζίμ, Ιμπράμ, Χαφούζ Χατζημουσταφά), συμμετείχαν στην Επιτροπή Τροφίμων (Ισμαήλ Εφέντη, 1918), στη σύνταξη των Φορολογικών Καταλόγων Αγροφυλακής (Οσμάν Εφένδη και Αχμέτ Ιγνελή, 1914 και 1915), στη Γεωργική Επιτροπή (Χαφούς Μπεκήρ, Χαφούς Ριφάτ Νεμπή, 1917) και έξι μουσουλμανόπαιδες είχαν γραφτεί το σχολικό έτος 1920-1921 στην Α’ τάξη του Ελληνικού Σχολείου.
Με τη μικρασιατική καταστροφή και την καταστροφή της Σμύρνης ήρθαν πρόσφυγες στο Σκαλοχώρι· δεν έχουμε, όμως, ακριβή στοιχεία για τον αριθμό αυτών που πέρασαν ή έμειναν στο χωριό. Υπολογίζουμε, με βάση πληροφορίες κι έρευνα στα Αρχεία της Κοινότητας και σε άλλες πηγές, ότι οι οικογένειες που εγκαταστάθηκαν στο Σκαλοχώρι, από αυτόν το διωγμό, δεν ξεπερνούσαν τις είκοσι.
Στη σύμβαση και το πρωτόκολλο «Περί ανταλλαγής των ελληνικών και τουρκικών πληθυσμών», που υπεγράφη στη Λωζάννη στις 30 Ιανουαρίου 1923, αναφέρεται ότι «από της 1ης Μαΐου 1923 θέλει διενεργηθή η υποχρεωτική ανταλλαγή των Τούρκων υπηκόων ελληνικού ορθοδόξου θρησκεύματος των εγκατεστημένων επί των τουρκικών εδαφών και των Ελλήνων υπηκόων μουσουλμανικού θρησκεύματος των εγκατεστημένων επί των ελληνικών εδαφών» και ότι δεν περιλαμβάνονται στην ανταλλαγή «οι Έλληνες κάτοικοι Κωνσταντινουπόλεως και Μουσουλμάνοι κάτοικοι της Δυτικής Θράκης». Στην ίδια σύμβαση αναφέρεται, ακόμη, ότι «οι μετανάσται θα ώσιν ελεύθεροι να συναποκομίσωσιν ή να μεταφέρουν την πάσης φύσεως κινητήν αυτών περιουσίαν χωρίς δια τον λόγον τούτον να τοις επιβληθή τέλος τι εξαγωγικόν ή εισαγωγικόν». Σε δημοσίευμα, μάλιστα, αναφέρεται ότι μουσουλμάνοι της Μυτιλήνης που αναχώρησαν δια Κυδωνίες, με τρία πλοία, «μετέφερον μεθ’ εαυτών και 100 περίπου κτήνη».
Όταν υπεγράφη η συνθήκη της Λωζάννης (24-07-1923) δεν είχε αρχίσει η ανταλλαγή των πληθυσμών.
Οι μουσουλμάνοι του Σκαλοχωρίου είχαν συνειδητοποιήσει, οι περισσότεροι, ότι η ανταλλαγή ήταν υποχρεωτική και πούλησαν κινητή περιουσία και ζώα. Υπήρχε όμως η αίσθηση-πίστη ότι μια μέρα θα ξαναγύριζαν κι έκρυψαν-έθαψαν τιμαλφή, κυρίως λίρες, σε σταθερά σημεία (εξωκλήσια, νερόμυλους κ.λ.π.). Μερικοί, σύμφωνα με πληροφορίες, ξεγελάστηκαν κι έδωσαν τις λίρες σε 2-3 Σκαλοχωρίτες χριστιανούς για να τους τις δώσουν σε κουμάρια με νερό όταν θα έμπαιναν στα πλοία στο Τσαμούρ Λιμάνι.
Από τις εφημερίδες της εποχής μαθαίνουμε ότι το απόγευμα της 5ης Οκτωβρίου η εκ των κυρίων Cruither, Swarson (Αμερικάνων) και Coudret (Τούρκου) επιτροπή επί της ανταλλαγής «συνειργάσθη επί μακρόν μετά του νομαρχεύοντος κ. Βακαλοπούλου και της προσελθούσης μετά του Μουφτή επιτροπής της Μουσουλμανικής Κοινότητος». Ακόμη ότι έφθασαν από την Αθήνα, με το πλοίο «Δάφνη», οι κ. Ρ. Δάβιδσον, πρόεδρος της επί της ανταλλαγής επιτροπής, Ε. Αναγνωστόπουλος, διευθύνων το πολιτικό τμήμα της Αμερικανικής Οργάνωσης της Εγγύς Ανατολής (ο Τζακουΐθ της Νήαρ Ήστ ήρθε μετά), Παντελίδης, δημοσιογράφος και Μιχαηλίδης-Σκούρσης, γραμματέας της οργάνωσης, για να συνεργασθούν με την εκ Τουρκίας αφιχθείσα άλλη επιτροπή. Εγράφη στις 9-10-1923, στον «Ελεύθερο Λόγο», ότι αναχώρησαν για την ύπαιθρο ο Λιμενάρχης και ο Δ/ντής Νομαρχίας Λέσβου προκειμένου να επιβλέψουν στην επιβίβαση των μουσουλμάνων.
Οι μουσουλμάνοι της Λέσβου, που είχαν μείνει περί τις 9.000, θα συγκεντρώνονταν στα λιμάνια της Μυτιλήνης, Περάματος, Μολύβου, Καλλονής και Σιγρίου και θα έφευγαν με τα πλοία «Λέρος», «Τόγιας» και Ζανέττα».
Ανακοινώθηκε, τελικά, ότι η συγκέντρωση-επιβίβαση θα γινόταν στα λιμάνια της Μυτιλήνης, Περάματος, Σιγρίου, Αποθήκας, Μολύβου, και Τσαμούρ Λιμάνι και θα άρχιζε την Παρασκευή 12-10-1923.
Στο Τσαμούρ Λιμάνι συγκεντρώθηκαν 760 περίπου μουσουλμάνοι από το Σκαλοχώρι και την Ανεμώτια. Από την Ανεμώτια, όπως γράφτηκε στις 17-10-1923, πολλοί Τούρκοι αρνούνταν να αναχωρήσουν. Κατέβηκαν στο λιμάνι και πολλοί Σκαλοχωρίτες για να τους αποχαιρετήσουν. Μεταξύ αυτών οι δάσκαλοι του σχολείου Αριστείδης Αναγνωστόπουλος και Χριστόδουλος Παυλιόγλου και οι κοινοτικοί σύμβουλοι Δημήτριος Χρυσοστόμου, Γεώργιος Ιατρόπουλος, Νικόλαος Μαμούδης, Στέφανος Στεφάνου, Γεώργιος Τενέδιος, Αντώνιος Καραντωνίου, Μιλτιάδης Κόντης και Ιγνάτιος Συκάς. Έφυγαν το απόγευμα της Κυριακής, 14-10-1923, για τις Κυδωνίες (Αϊβαλί) με το πλοίο «Ζανέττα», όπως φαίνεται και στο δημοσίευμα που παραθέτουμε.
Στο χωριό έμεινε μόνο ο Ευστράτιος Γιαρίμ Αγάς.
Οι Τούρκοι με δάκρυα αποχωρίστηκαν το Σκαλοχώρι και τους κατοίκους του. Η παράκλησή τους, πριν φύγουν, να διατηρηθεί και να χρησιμοποιηθεί από την Κοινότητα το ολοκαίνουριο Γενί ή Κασίρ Τζαμί δεν εισακούστηκε.
.*Ο Δημ. Χατζηλίας είναι εκπ/κός, πολιτικός επιστήμονας και νομικός.
