ΤΟ ΠΡΩΤΟ ΜΝΗΜΟΝΙΟ: Ιστορική Αναγκαιότητα ή Πολιτική Επιλογή;

Της Μαρίας Καραμανώλη, Οικονομολόγου 

Δεκαπέντε χρόνια μετά την υπαγωγή της Ελλάδας στον μηχανισμό στήριξης της Ε.Ε. και του ΔΝΤ (Μάιος 2010), το πρώτο Μνημόνιο συνεχίζει να προκαλεί βαθιές πολιτικές και κοινωνικές εντάσεις. Η πρόσφατη αναζωπύρωση της συζήτησης στους κόλπους του ΠΑΣΟΚ αναδεικνύει τη δυσκολία συγκρότησης κοινής ιστορικής αφήγησης. Ήταν πράγματι «μονόδρομος» η προσφυγή; Υπήρχε περιθώριο για άλλη πολιτική; Και ποιος ήταν ο ρόλος των ευρωπαϊκών θεσμών και της εγχώριας διαφθοράς σε αυτή την εξέλιξη;

Η οικονομική κατάρρευση: Τα αριθμητικά όρια της κυριαρχίας

Το φθινόπωρο του 2009, όταν η κυβέρνηση Παπανδρέου ανέλαβε καθήκοντα, βρέθηκε αντιμέτωπη με μια δημοσιονομική βόμβα: Το έλλειμμα της γενικής κυβέρνησης ήταν 15,1% του ΑΕΠ, ενώ το δημόσιο χρέος ξεπερνούσε το 125%. Παράλληλα, οι διεθνείς αγορές έκλεισαν την πόρτα στην Ελλάδα∙ δεν υπήρχε καμία δυνατότητα δανεισμού από τις κεφαλαιαγορές. Το τραπεζικό σύστημα παρουσίαζε σημάδια αποσταθεροποίησης, ενώ οι δαπάνες του Δημοσίου αυξάνονταν ανεξέλεγκτα.

Ο ρόλος των Ευρωπαϊκών Θεσμών

Η Ευρωπαϊκή Ένωση του 2010 δεν είχε ούτε την πολιτική συνοχή, ούτε τους θεσμικούς μηχανισμούς που διαθέτει σήμερα. Ούτε ESM υπήρχε, ούτε τραπεζική ένωση, ούτε ενιαίος μηχανισμός επιτήρησης. Το Σύμφωνο Σταθερότητας απέτρεπε ακόμα και τις στοχευμένες ενισχύσεις. Αντιμέτωπη με το πρόβλημα, η Ευρώπη αντέδρασε καθυστερημένα και κατακερματισμένα, γεγονός που επέτεινε την ελληνική κρίση. Παρά ταύτα, η στήριξη του Παπανδρέου από Ευρωπαίους ηγέτες, όπως:

• η Άνγκελα Μέρκελ (Γερμανία),
• ο Νικολά Σαρκοζί (Γαλλία),
• ο Ζαν-Κλοντ Γιούνκερ (Eurogroup),
• και αργότερα ο Ζοζέ Μπαρόζο (Ε.Ε.), ήταν καθοριστική, όχι απαραίτητα για να αποφευχθεί η κρίση, αλλά για να μην καταρρεύσει η Ελλάδα εντός εβδομάδων.

Πολιτική και οικονομική διαφθορά: Η εσωτερική κρίση του ελληνικού κράτους

Πίσω από την κρίση χρέους βρισκόταν μια κρίση διακυβέρνησης. Η Ελλάδα του 2009 λειτουργούσε με:

• έναν ανεπαρκή φοροεισπρακτικό μηχανισμό (τεράστια φοροδιαφυγή),
• ένα πελατειακό κράτος με υπερδιογκωμένο δημόσιο τομέα,
• διαχρονικά κρούσματα πολιτικής διαφθοράς, με σημαντικότερα τα σκάνδαλα Siemens, εξοπλιστικών και εξαγορών νοσοκομειακού εξοπλισμού.

Η ανυπαρξία διαρθρωτικών μεταρρυθμίσεων επί δεκαετίες οδήγησε σε ένα κράτος ευάλωτο εξωτερικά και αδύναμο εσωτερικά. Το πολιτικό σύστημα – και όχι μόνο η τότε κυβέρνηση – είχε συλλογικές ευθύνες.

Η θέση του Παπανδρέου και η αμφισβήτηση

Ο Γιώργος Παπανδρέου, αντιμέτωπος με μια εκρηκτική κατάσταση και σχεδόν καθολική έλλειψη ρευστότητας, επέλεξε τον μηχανισμό στήριξης. Σήμερα, δέχεται κριτική από πρώην συνεργάτες (π.χ. Ν. Χριστοδουλάκης) που υποστηρίζουν πως υπήρχαν εναλλακτικές. Όμως:

• ο χρόνος αντίδρασης ήταν ελάχιστος,
• η εναλλακτική «στάση πληρωμών» ήταν πολιτικά αδιανόητη και οικονομικά καταστροφική,
• οι ευρωπαϊκές πιέσεις δεν άφηναν περιθώρια καθυστέρησης.

Ακόμα κι αν το Μνημόνιο σχεδιάστηκε με ελλείψεις και υπερβολές, η επιλογή του Παπανδρέου δεν ήταν θέμα ιδεολογίας, αλλά επιβίωσης.

Παρατηρήσεις:

• Το δημόσιο χρέος αυξάνεται ραγδαία από το 103,1% του ΑΕΠ (2007) στο 126,7% (2009) και φτάνει το 172,1% (2011).
• Το δημοσιονομικό έλλειμμα εκτινάσσεται στο -15,1% το 2009, όταν η νέα κυβέρνηση Παπανδρέου αποκάλυψε την πραγματική δημοσιονομική κατάσταση.
• Η κάθετη γραμμή στο 2010 δείχνει τη χρονιά ένταξης στο Μνημόνιο.

Σύγκριση με Ισπανία, Ιρλανδία και Πορτογαλία: Παρόμοιες κρίσεις, διαφορετικές αιτίες

– Ιρλανδία

• Αιτία κρίσης: Κατάρρευση του τραπεζικού τομέα λόγω έκθεσης σε φούσκα ακινήτων.
• Δημόσιο χρέος πριν την κρίση (2007): 24,8% του ΑΕΠ.
• Μνημόνιο: Νοέμβριος 2010 (προηγήθηκε της Ελλάδας χρονικά ως προς την αναδιάρθρωση).
• Διαχείριση: Ταχεία εφαρμογή μεταρρυθμίσεων∙ θεσμική σταθερότητα∙ στήριξη από ΕΚΤ.
• Έξοδος: 2013, με σχετική πολιτική και οικονομική σταθερότητα.

– Πορτογαλία

• Αιτία κρίσης: Μακροχρόνια δημοσιονομικά ελλείμματα και χαμηλή ανταγωνιστικότητα.
• Μνημόνιο: Μάιος 2011.
• Διαχείριση: Ευρύτερη πολιτική συναίνεση (δεν υπήρξε τόσος διχασμός όσο στην Ελλάδα).
• Έξοδος: 2014, με πολιτική συνέχεια και έμφαση στις επενδύσεις.

– Ισπανία

• Αιτία κρίσης: Κατάρρευση ακινήτων και τραπεζών – όχι κρίση χρέους.
• Μνημόνιο: Ιούνιος 2012, μόνο για τον τραπεζικό τομέα.
• Διαχείριση: Δεν συνοδεύτηκε από πλήρες μνημόνιο∙ μικρότερη πολιτική φθορά.
• Έξοδος: 2013 (τραπεζικό πρόγραμμα), συνέχισε εσωτερικές μεταρρυθμίσεις.

Ελλάδα – Ιδιαιτερότητα

• Αιτία κρίσης: Συνδυασμός διαρθρωτικών αδυναμιών, πλασματικών στατιστικών, υπέρογκου χρέους.
• Χρέος το 2009: 126,7% του ΑΕΠ.
• Έλλειμμα το 2009: -15,1% (μακράν το μεγαλύτερο στην Ευρωζώνη).
• Διαχείριση: Καθυστερημένη αντίδραση Ε.Ε., τοξικός πολιτικός διχασμός, ανύπαρκτη εσωτερική συναίνεση.
• Έξοδος: Τυπικά το 2018, με σοβαρές κοινωνικές και θεσμικές επιπτώσεις.

– Η Ελλάδα είχε την πιο διαρθρωτική κρίση και το πιο συγκρουσιακό πολιτικό πλαίσιο, καθιστώντας το πρώτο Μνημόνιο περισσότερο αναγκαστικό και δραματικό απ’ ό,τι σε άλλες χώρες.

Το σκάνδαλο Στρος-Καν και η απώλεια ενός στρατηγικού συμμάχου

Ένα γεγονός που συχνά υποβαθμίζεται στη δημόσια συζήτηση για το πρώτο Μνημόνιο είναι η ανατροπή της διεθνούς ισορροπίας εντός του ΔΝΤ μετά το σκάνδαλο του Ντομινίκ Στρος-Καν, τον Μάιο του 2011. Ο Στρος-Καν, σοσιαλιστής, πολιτικός φίλος και προσωπικός συνομιλητής του Γιώργου Παπανδρέου, διατηρούσε διαφορετική στάση από τη σκληρή γραμμή των Βρυξελλών και του Βερολίνου.

– Τι υποστήριζε ο Στρος-Καν:

• Ήταν υπέρ της αναδιάρθρωσης του ελληνικού χρέους ήδη από το 2010 – πολύ νωρίτερα από τη συμφωνία του PSI το 2012.
• Είχε επιφυλάξεις για τη σφοδρότητα των μέτρων λιτότητας και ζητούσε μεγαλύτερη έμφαση στην ανάπτυξη.
• Πίεζε για χαμηλότερα επιτόκια δανεισμού προς την Ελλάδα και πιο ήπια μέτρα δημοσιονομικής προσαρμογής.

Όπως ανέφερε ο Παπανδρέου σε μεταγενέστερες συνεντεύξεις του, «αν έμενε ο Στρος-Καν, θα είχε αλλάξει το πλαίσιο του Μνημονίου και ίσως είχαμε αποφύγει τη δεύτερη κρίση» (βλ. συνέντευξή του στο Spiegel, 2015).

Το σκάνδαλο και η πολιτική εξουδετέρωση

Τον Μάιο του 2011, λίγο πριν τις κρίσιμες διαπραγματεύσεις για το δεύτερο πρόγραμμα, ο Στρος-Καν συλλαμβάνεται για σεξουαλική επίθεση στη Νέα Υόρκη. Παραιτείται από το ΔΝΤ και αντικαθίσταται από την Κριστίν Λαγκάρντ, που κινείται σε σαφώς πιο συντηρητική γραμμή.

– Το αποτέλεσμα ήταν ότι ο Παπανδρέου έχασε τον πιο ισχυρό διεθνή υποστηρικτή του, σε μια συγκυρία που οι υπόλοιποι ηγέτες – κυρίως η Άνγκελα Μέρκελ και ο Βόλφγκανγκ Σόιμπλε – προωθούσαν τιμωρητικές πολιτικές για να παραδειγματίσουν την Ελλάδα.

Άλλες ευρωπαϊκές υποθέσεις και η συστημική υποκρισία

Την ίδια περίοδο, η Ευρώπη βίωνε σωρεία αποκαλύψεων για σκάνδαλα πολιτικής ή τραπεζικής φύσης:

• Η κατάρρευση της Bankia στην Ισπανία αποκάλυψε τεράστιες ευθύνες της κυβέρνησης Ραχόι και του τραπεζικού κατεστημένου.
• Στην Ιρλανδία, οι τραπεζικές εγγυήσεις του 2008 αποδείχθηκαν σκανδαλωδώς ευνοϊκές προς τους επενδυτές.
• Το σκάνδαλο Siemens, με ρίζες στη Γερμανία, αποκάλυψε την αμφίδρομη διαφθορά μεταξύ πολυεθνικών και πολιτικών σε πολλές χώρες, περιλαμβανομένης της Ελλάδας.

Ωστόσο, η Ελλάδα τιμωρήθηκε δυσανάλογα, καθώς θεωρήθηκε εύκολη πολιτική λεία χωρίς ισχυρούς εταίρους να τη στηρίξουν. Ο αποκλεισμός προσώπων όπως ο Στρος-Καν από τις διεθνείς εξελίξεις ενίσχυσε αυτή την απομόνωση.

Ο Μανεσιώτης και ο ρόλος του δημοσιονομικού πολλαπλασιαστή

Ο Βασίλης Μανεσιώτης, οικονομολόγος, μέσω του βιβλίου του “Τελικά φταίει ο δημοσιονομικός πολλαπλασιαστής;” (Κέρκυρα Εκδόσεις, 2025), επιχειρεί αναθεώρηση της κυρίαρχης αφήγησης για τον Μνημονιακό οικονομικό εφιάλτη.

Βασικά επιχειρήματα:

• Η δημοσιονομική συστολή δεν είναι πάντα πυροδότης ύφεσης. Αντίθετα, το πλήγμα στην ελληνική οικονομία οφειλόταν σε εσωτερικές αποτυχίες σχεδίου, όχι στη δημοσιονομική προσαρμογή καθαυτή.
• Η ανάλυσή του πάνω στην περίοδο 2007-2011 αναδεικνύει “λεπτομέρειες” που αμφισβητούν την αυθόρμητη σύνδεση Μνημονίου-ύφεσης.
• Επισημαίνει πως η εποπτική στρατηγική των ελληνικών αρχών – σχεδιασμός, χρονισμός, ισορροπία περικοπών και φόρων – ήταν ανεπαρκής και ευθύνεται περισσότερο για το βάθος και τη διάρκεια της ύφεσης.

Αυτό δείχνει ότι η ελληνική κρίση δεν ήταν απλώς αποτέλεσμα ξένων πυροδοτήσεων (π.χ. ΔΝΤ, τρόικα), αλλά και παράδοσης σε εσφαλμένες επιλογές πολιτικής. Το βιβλίο του Μανεσιώτη αναδεικνύει πως ακόμη κι αν το Μνημόνιο ήταν αναγκαίο, οι ελληνικές αρχές δεν σχεδίασαν σωστά το «πώς», επιδεινώνοντας την υφεσιακή φάση.

Το πρώτο Μνημόνιο ήταν αποτέλεσμα ενός τριπλού εγκλωβισμού:

1. Διεθνής ασφυξία (αγορές, Ε.Ε., ΔΝΤ),
2. Δομική ανεπάρκεια του ελληνικού κράτους,
3. Διαχρονική διαφθορά και πολιτική δειλία των προηγούμενων κυβερνήσεων.

Η Ιστορία πιθανώς θα είναι πιο επιεικής με την απόφαση της κυβέρνησης Παπανδρέου απ’ ό,τι ήταν η κοινωνία εκείνης της περιόδου. Οι εντάσεις μέσα στο ΠΑΣΟΚ σήμερα, περισσότερο αποκαλύπτουν το τραύμα μιας γενιάς πολιτικών που δεν θέλει να συμφιλιωθεί με τις ευθύνες της, παρά ένα ειλικρινές αίτημα για εναλλακτική αφήγηση.