του Παράσχου Μανιάτη*
Το Τσαρσί Χαμάμ, ένα οθωμανικό λουτρό που στέκει επιβλητικά στην Επάνω Σκάλα της Μυτιλήνης, αποτελεί ένα ζωντανό μνημείο της πλούσιας ιστορίας και της πολυπολιτισμικής κληρονομιάς του νησιού. Η ιστορία του, οι αρχιτεκτονικές του λεπτομέρειες και η σημασία του για την τοπική κοινωνία το καθιστούν ένα σημαντικό κομμάτι της πολιτιστικής ταυτότητας της Μυτιλήνης.
Το Τσαρσί Χαμάμ, γνωστό και ως Λουτρό της Αγοράς ή Κεντρικό Λουτρό, βρίσκεται στη Μυτιλήνη, στη συνοικία της Επάνω Σκάλας. Σύμφωνα με την Εφορεία Αρχαιοτήτων Λέσβου, το χαμάμ βρίσκεται στη συμβολή των οδών Λ. Μαβίλη, Α. Σημαντήρη και Αγίας Σοφίας, στο κέντρο της άλλοτε οθωμανικής αγοράς της συνοικίας Αζιζιέ.
Ιστορική αναδρομή: Από την οθωμανική κυριαρχία στην Ελληνική Επανάσταση
Η ακριβής χρονολογία κατασκευής του Τσαρσί Χαμάμ παραμένει ασαφής, ωστόσο, οι περισσότερες ιστορικές πηγές το τοποθετούν ότι κατασκευάστηκε στα τέλη του 18ου αιώνα ή στις αρχές του 19ου αιώνα. Η ονομασία “Τσαρσί Χαμάμ” υποδηλώνει τη θέση του κοντά στην αγορά (τσαρσί στα τουρκικά), γεγονός που υποδεικνύει την κοινωνική και εμπορική του σημασία για την περιοχή.
- Η περίοδος αυτή συμπίπτει με τη διοικητική και εμπορική άνθηση της Λέσβου, καθώς το νησί αποτελούσε σημαντικό κέντρο εμπορίου και πολιτιστικής αλληλεπίδρασης στην Οθωμανική Αυτοκρατορία.
- Τα χαμάμ συνήθως κατασκευάζονταν κοντά σε τζαμιά και αγορές – σημεία όπου οι άνθρωποι συγκεντρώνονταν για κοινωνικές και θρησκευτικές δραστηριότητες.
Λειτούργησε ως δημόσιο λουτρό για τους κατοίκους της Μυτιλήνης, εξυπηρετώντας τόσο τους μουσουλμάνους όσο και τους χριστιανούς, αν και με ξεχωριστές ώρες για κάθε κοινότητα. Αποτελούσε ένα κέντρο κοινωνικής συναναστροφής, όπου οι άνθρωποι συναντιόνταν για να καθαριστούν, να χαλαρώσουν και να συζητήσουν τις καθημερινές τους ανησυχίες.
Κατά τη διάρκεια της Ελληνικής Επανάστασης του 1821, το χαμάμ διαδραμάτισε έναν απρόσμενο ρόλο. Σύμφωνα με την τοπική παράδοση, χρησιμοποιήθηκε ως κρησφύγετο για τους Έλληνες επαναστάτες, οι οποίοι έκρυβαν όπλα και σχεδίαζαν τις κινήσεις τους στα μυστικά δωμάτια του λουτρού. Αυτή η ιστορία προσδίδει στο Τσαρσί Χαμάμ μια επιπλέον διάσταση, συνδέοντάς το με τον αγώνα για την ελευθερία.
Οθωμανική Διοίκηση στη Λέσβο
Η Λέσβος περιήλθε υπό τον έλεγχο της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας το 1462 από τον Μωάμεθ Β’.
Κατά τον 18ο και 19ο αιώνα, η Λέσβος αποτέλεσε διοικητικό και οικονομικό κέντρο, και η κατασκευή χαμάμ υπήρξε σύμβολο ισχύος και πολιτιστικής ταυτότητας των Οθωμανών.
Τα χαμάμ αποτελούσαν κομμάτι της καθημερινότητας των μουσουλμάνων, καθώς η καθαριότητα και η τελετουργική κάθαρση είναι βασικά στοιχεία του Ισλάμ.
Αρχιτεκτονική περιγραφή: Ένας χώρος χαλάρωσης και ευεξίας
Το Τσαρσί Χαμάμ αποτελεί ένα χαρακτηριστικό δείγμα οθωμανικής αρχιτεκτονικής, με επιρροές από τη βυζαντινή παράδοση. Η δομή του ακολουθεί τη βασική διάταξη των οθωμανικών λουτρών, η οποία περιλαμβάνει τρεις κύριους χώρους:
- Το Αποδυτήριο (Camekan): Ένας μεγάλος χώρος με ξύλινα παγκάκια, όπου οι επισκέπτες άφηναν τα ρούχα τους και προετοιμάζονταν για το λουτρό.
- Το Χλιαρό Δωμάτιο (Soğukluk): Ένας ενδιάμεσος χώρος, ο οποίος προετοίμαζε το σώμα για τη μετάβαση στο θερμό δωμάτιο.
- Το Θερμό Δωμάτιο (Sıcaklık): Η καρδιά του χαμάμ, ένας χώρος με υψηλή θερμοκρασία και υγρασία, όπου οι επισκέπτες απολάμβαναν το ατμόλουτρο και το μασάζ. Το θερμό δωμάτιο συνήθως περιλάμβανε μια κεντρική μαρμάρινη πλατφόρμα (gobek taşı) για μασάζ, καθώς και μικρότερες κόγχες (halvet) για προσωπική χρήση.
Ιδιαίτερη προσοχή έχει δοθεί στον φωτισμό του χαμάμ, ο οποίος επιτυγχάνεται μέσω μικρών ανοιγμάτων στην οροφή, τα οποία φιλτράρουν το φως και δημιουργούν μια ατμόσφαιρα χαλάρωσης και μυστηρίου. Η χρήση φυσικών υλικών, όπως πέτρα, μάρμαρο και ξύλο, συμβάλλει στην αισθητική του χώρου.
Σύνδεση με τα χαμάμ της Κωνσταντινούπολης
Η αρχιτεκτονική του Τσαρσί Χαμάμ παρουσιάζει ομοιότητες με τα περίφημα χαμάμ της Κωνσταντινούπολης, όπως το Χαμάμ της Ρωξελάνης και το Χαμάμ του Σουλεϊμάν.
Η διάταξη του χαμάμ με τους τρεις κύριους χώρους (αποδυτήριο, χλιαρό δωμάτιο, θερμό δωμάτιο) ακολουθεί την κλασική οθωμανική δομή.
Τα χαμάμ στην Οθωμανική Αυτοκρατορία είχαν και διακοσμητικό χαρακτήρα – η χρήση μαρμάρου, τα περίτεχνα ψηφιδωτά και τα διακοσμητικά στοιχεία έδειχναν πλούτο και κοινωνική θέση.
Η σημασία του Τσαρσί Χαμάμ για την τοπική κοινωνία
Το Τσαρσί Χαμάμ δεν είναι απλώς ένα ιστορικό μνημείο, αλλά ένα σημαντικό κομμάτι της πολιτιστικής ταυτότητας της Μυτιλήνης. Αποτελεί ένα σύμβολο της συνύπαρξης διαφορετικών πολιτισμών και θρησκειών στο νησί, καθώς εξυπηρετούσε τόσο τους μουσουλμάνους όσο και τους χριστιανούς κατοίκους.
Επιπλέον, το χαμάμ συνδέεται με τις παραδόσεις και τα έθιμα της περιοχής. Για αιώνες, αποτελούσε ένα κέντρο κοινωνικής συναναστροφής, όπου οι άνθρωποι συναντιόνταν για να καθαριστούν, να χαλαρώσουν και να συζητήσουν τις καθημερινές τους ανησυχίες.
Η δημιουργία ενός δικτύου ιστορικών χαμάμ στην Ελλάδα και την Τουρκία θα μπορούσε να συμβάλει στην προβολή του Τσαρσί Χαμάμ σε διεθνές επίπεδο. Επιπλέον, η ανάπτυξη εκπαιδευτικών προγραμμάτων και εργαστηρίων για την ιστορία και την αρχιτεκτονική των χαμάμ θα μπορούσε να αυξήσει την επισκεψιμότητα και να ενισχύσει την εκπαιδευτική του αξία.
Συμπερασματικά
Το Τσαρσί Χαμάμ της Επάνω Σκάλας Μυτιλήνης αποτελεί ένα σημαντικό μνημείο της οθωμανικής αρχιτεκτονικής και ένα σύμβολο της πολυπολιτισμικής κληρονομιάς του νησιού. Η ιστορία του, οι αρχιτεκτονικές του λεπτομέρειες και η σημασία του για την τοπική κοινωνία το καθιστούν ένα σημαντικό κομμάτι της πολιτιστικής ταυτότητας της Μυτιλήνης. Η ανάδειξη και η αξιοποίησή του ως πολιτιστικού χώρου συμβάλλουν στη διατήρηση της ιστορικής μνήμης και στην ενίσχυση της πολιτιστικής κληρονομιάς του νησιού.
*Ο Παράσχος Μανιάτης είναι καθηγητής του Οικονομικού Πανεπιστημίου Αθηνών, κάτοχος 5 διδακτορικών διπλωμάτων από Σουηδικά και Αμερικανικά Πανεπιστήμια στους κλάδους: Logistics για Μηχανικούς, Μάνατζμεντ για Μηχανικούς, Οικονομικά & Χρηματοοικονομικά, Πολιτικές Επιστήμες & Δημόσιες Σχέσεις και Μαέστρος Μουσικής. Δίδαξε 41 χρόνια σε 9 δημόσια Πανεπιστήμια και 3 ιδιωτικά Πανεπιστήμια σε έξι χώρες.
