Ο θάνατος του Λέσβιου σοφού Δημητρίου Ν. Βερναρδάκη

Γράφει ο Παναγιώτης Δ. Βερναρδάκης*

Τον Ιανουάριο του 1907, πριν 116 χρόνια, απεβίωσε στη Μυτιλήνη ο σοφός «Ερημίτης της Λέσβου» Δημ. Ν. Βερναρδάκης. Στην αρχή του άρθρου αυτού θα ήθελα να κάνω μια αναδρομή στο παρελθόν, μεταφέροντάς σας νοερά στο Γενάρη του 1907, για να σας περιγράψω, χρησιμοποιώντας την πρωτότυπη γλώσσα της εποχής εκείνης, την πένθιμη ατμόσφαιρα που επικρατούσε στη Μυτιλήνη, μετά το θάνατο του Δημ. Ν. Βερναρδάκη.

Ως «μεγάλην συμφοράν, ἥτις ἐνέσκηψεν ἐπὶ σύμπασαν τὴν ἑλληνικήν φυλήν», χαρακτηρίζει ο βιογράφος των Βερναρδάκηδων Μιχαήλ Μιχαηλίδης¹⁾ το θάνατο του Δημητρίου Βερναρδάκη και συνεχίζει: «Ὁ ὕπατος καὶ σοφώτατος τῶν συγχρόνων Ἑλλήνων λογίων, ὁ τέταρτος μετ΄ Εὐριπίδην δραματικὸς ποιητὴς τῆς Ἑλλάδος, ὁ ἀριπρεπὴς ἱεροφάντης τοῦ πνεύματος, ὁ μελίρρυτος τῆς ἱστορικῆς μούσης ὑποφήτης, ὁ ἔξοχος κριτικός, ὁ φιλόλογος, ὁ θεολόγος, ὁ ἀπαράμιλλος καλλιτέχνης τοῦ λόγου, ὁ τεθρυλημένος Ἐρημίτης τῆς Μυτιλήνης, ὁ πολὺς Δημήτριος Βερναρδάκης δὲν ὑπάρχει πλέον μεταξὺ τῶν ζώντων!».

Από το πλήθος των ελληνικών και ξένων δημοσιευμάτων σε εφημερίδες και περιοδικά, επέλεξα ένα αντιπροσωπευτικό δημοσίευμα της εφημερίδας «Ημερησία» των Αθηνών²⁾, που αποδίδει λεπτομερώς τα γεγονότα των πένθιμων ημερών, και ένα ποίημα του Γεωργίου Σουρή στον «Ρωμηό».³⁾

Με ανταπόκριση από τη Μυτιλήνη, γράφει η εφημερίδα «Ἡμερησία» των Αθηνών στις 20 Ιανουαρίου 1907, αναφερόμενη στο θάνατο και την κηδεία του Δημ. Ν. Βερναρδάκη, που απεβίωσε την Παρασκευή 12 Ιανουαρίου 1907, μεταξύ άλλων: «Μεταφερθεὶς ὁ νεκρὸς εἰς τὴν μεγάλην αἴθουσαν τοῦ Γυμνασίου, πενθίμως διακεκοσμημένου, ἐξετέθη εἰς προσκύνημα καθ΄ ὅλην τὴν ἡμέραν τοῦ Σαββάτου καὶ τὴν ἐπακολουθήσασαν νύκτα, σύμπασα δὲ ἡ πόλις ἀντιπαρῆλθεν ἀσπαζομένη εὐλαβῶς τὴν δεξιὰν τοῦ νεκροῦ (σημειώνω εδώ ότι το Γυμνάσιο Μυτιλήνης ήταν το ανώτατο πνευματικό ίδρυμα της εποχής εκείνης στην τουρκοκρατούμενη Λέσβο. Π. Β.). Και συνεχίζει ο ανταποκριτής: «Χωρὶς νὰ εἴπω ὑπερβολὴν ὁλόκληρος ἡ νῆσος ἐπένθει, διότι οὐ μόνον ἡ ἀγορά, ἡ λέσχη, ὁ σύλλογος Ἀρίων, ἡ γαλλικὴ καλογηρικὴ σχολή, τὰ καταστήματα εἶχον πενθίμως διακοσμηθῇ, ἀλλὰ καὶ ὁλόκληρος ὁ λιμὴν συμμετεῖχε τοῦ βαρυτάτου πένθους, πλοῖα καὶ λέμβοι εἶχον ὑψώσει μεσίστιον σημαίαν, πρὸς τούτοις δὲ ἐξ ὅλης τῆς νήσου κατέφθανε πλῆθος ἄπειρον ὅπως τὸ ὕστατον ἀποχαιρετήσῃ τὸν ἐκλιπόντα ποιητήν. 

Τὴν ἑπομένην ἐγένετο ἡ κηδεία, ἧς ὁμοίαν δὲν εἶδε μέχρι σήμερον ἡ Μυτιλήνη,  ἀλλὰ καὶ οὔτε θέλει πλέον ἰδεῖ. Ἐνωρὶς τὸ πρωῒ ἤρξαντο καταθέτοντες στεφάνους ἰδιῶται καὶ  δι’ ἀντιπροσωπειῶν πόλεις, κῶμαι καὶ χωρία τῆς νήσου, μεταξὺ δὲ ἄλλων ὁ μουσικὸς σύλλογος Ἀρίων, ἡ κοινότης Ἁγιάσσου, ἡ κοινότης Μανδαμάδων κ.ἄ., ἐν ὅλῳ 47 στέφανοι. 

«Τὴν 10ηνἀκριβῶς ἐγένετο ἡ ἐκφορά.Προηγεῖτο, πρᾶγμα πρωτοφανὲς διὰ τὴν πόλιν, ἡ ἐξ 20 ὀργάνων μουσικὴ τοῦ Ἀρίονος, εἵποντο δὲ οἱ στέφανοι, τὰ ἑξαπτέρυγα, ὁλόκληρος ὁ κλῆρος μετὰ τοῦ Μητροπολίτου, καὶ κατόπιν τὸ φέρετρον φερόμενον ὑπὸ μαθητῶν, τὰς δὲ ταινίας αὐτοῦ ἀνεῖχον ὁ σύλλογος τῶν καθηγητῶν, ἠκολούθουν δὲ ἡ Α. Ἐξ. ὁ διοικητὴς τῆς νήσου Ἀλῆ Νακρῆ Πασσᾶς, οἱ πρόξενοι Ἑλλάδος, Ἀγγλίας, Γαλλίας, Ἰταλίας, Βελγίου, Ρωσσίας, Γερμανίας, Ἀμερικῆς, Ἱσπανίας καὶ Περσίας, ἅπαντες οἱ μαθηταὶ τοῦ γυμνασίου ἐν παρατάξει, οἱ διδάσκαλοι καὶ οἱ μαθηταὶ τοῦ τουρκικοῦ σχολείου, τουρκικὸς στρατὸς καὶ ἐπὶ τέλους ὁλόκληρος ἡ κοινωνία τῆς Μυτιλήνης καὶ πλῆθος ἄπειρον ἐκτῶν χωρίων τῆς νήσου ὅσων προέφθασαν νὰ ἔλθωσι. Παραλείπων τὸ πλῆθος τῶν προσφωνήσεων, σημειῶτὸν λαμπρὸν ἐπικήδειον τοῦ γυμνασιάρχου κ. Ὀλυμπίου, καὶ τοὺς συγκινητικοὺς ἐπὶ τοῦ τάφου ἀποχαιρετισμοὺς τῶν κ.κ. Ἀθανασιάδου καὶ Μιχαηλίδου. Οὕτως πανδήμως ἐκήδευσε τὸν μέγαν αὐτῆς νεκρὸν ἡ Λέσβος, ζηλοτύπως δὲ φυλάττει εἰς τοὺς κόλπους της τὸ σκῆνος αὐτοῦ, ἱερὰν καὶ πανελλήνιον παρακαταθήκην, μέχρι τῆς στιγμῆς καθ΄ἥν θέλει παραδώσῃ αὐτὴν εἰς τὴν πρωτεύουσαν τοῦ ἔθνους».

Και εδώ το ποίημα του Σουρή στην εφημερίδα «Ο  ΡΩΜΗΟΣ»:

Στην εκατονταετηρίδα από της γεννήσεως του Βερναρδάκη έγινε φιλολογικό μνημόσυνο στη Μυτιλήνη. Ομιλητές ήταν ο Γρηγ. Παπαμιχαήλ, καθηγητής Θεολογίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών και εκπρόσωπος του Πανεπιστημίου, ο Ιωάννης Ολύμπιος, πρώην Γυμνασιάρχης Μυτιλήνης και θαυμαστής του Βερναρδάκη κ.ά. Θα ήθελα να αναφερθώ ειδικά στον πανηγυρικό λόγο του Ολυμπίου στο μνημόσυνο για τον Βερναρδάκη,  με τίτλο «Ο βίος και το έργον του Δημητρίου Βερναρδάκη». Στον επίλογό του, που φέρει την ιδιαίτερη επιγραφή: «Προς Μυτιληναίους. Η παλαιά οφειλή»⁴⁾, απευθύνεται ο Ολύμπιος στους συμπολίτες τουμε τα εξής λόγια:

«Κύριοι!

Η φιλολογική σοφία και πολυμάθεια του Βερναρδάκη κρύπτεται εις τας απροσίτους κατακόμβας των τόμων της «Ζωγραφείου Βιβλιοθήκης» του εν Κωνσταντινουπόλει Φιλολογικού Συλλόγου. Σελίδες τρισχίλιαι, εις πυκνοτάτους στίχους, με μικρότατα στοιχεία και παραπομπάς εις όλους τούς συγγραφείς και εκδότας, περιλαμβάνουσι τον θησαυρόν τούτον της αμφιλαφούς σοφίας του μεγάλου ελληνιστού. Χρειάζεται να γραφή εις τόμος τουλάχιστον, διά να εξαχθώσιν εις φως ολίγοι τινές μόνον αδάμαντες εκ του φιλολογικού τούτου κειμηλίου. Είνε αμφίβολον αν και δέκα μόνον φιλόλογοι της νεωτέρας γενεάς ανέγνωσαν δέκα σελίδας των τόμων του Ευριπίδου. Το Πανελλήνιον ως δραματικόν μόνον ποιητήν εγνώρισε και επευφήμησεν, και εν τη ελευθέρα Ελλάδι και εν τω υποδούλω Ελληνισμώ και εν ταις ελληνικαίς παροικίαις των νέων χωρών, – όπου έφερε τους θιάσους της τραγικής Μελπομένης, η πνοή του ανέμου και ο περιπαθής έρως της γης της πατρώας – τον Δημήτριον Βερναρδάκη και ως δραματικόν ποιητήν θα επευφημή αείποτε καί εις το μέλλον, αν η δι’ αυτού αναβιώσασα Ελληνική τραγωδία δεν καταποντισθή μετά των άλλων πολυτίμων θησαυρών της αρχαίας Ελλάδος εις το πέλαγος της συγχρόνου  βαρβαρότητος.  Τότε  ούτε  ποίησις,  ούτε  φιλοσοφία  ελληνική  ούτε τέχνη, ούτε Όμηρος, ούτε Πλάτων, ούτε Ευριπίδης είνε δυνατόν να σωθή εκ του γενικού κατακλυσμού των πάντων. 

Μυτιληναίοι συμπολίται! 

Έχετε εδώ ένα των αριστέων του νεωτέρου Ελληνικού πνεύματος. Ποίον είνε το χρέος σας; Αναστήσατε τον ανδριάντα του ποιητού περίοπτον εν τη πλατεία του ανεγερθησομένου μεγαλοπρεπούς θεάτρου. Σας βαρύνει η απότισις της ιεράς οφειλής την οποίαν οι αντιπρόσωποι του Μυτιληναϊκού Λαού ανέλαβον πανηγυρικώς προ μιάς ήδη γενεάς, ενώπιον των άλλων Έλλήνων, όπως παραδώσωσι το όνομα και την μνήμην του μεγάλου σοφού της Λέσβου εις τον θαυμασμόν των επερχομένων. Είνε η μεγαλοφυεστέρα διάνοια της εποχής του μετά την ευκλεά και πολύμοχθον εθνικήν παλιγγενεσίαν. 

Συστήσατε τον φερώνυμον Φιλολογικόν Σύλλογον. Προκηρύξατε άθλα και βραβεία διά την νεωτέραν γενεάν των Λεσβίων φιλολόγων, όσοι, εμπνεόμενοι εκ των συγγραφών του και των δραμάτων, θα ηδύναντο εναμίλλως να εξεργασθώσι και τον πνευματικόν ανδριάντα του Βερναρδάκη. Αναβιβάζετε εις επίσημον πανηγυρικήν διδασκαλίαν, κατά την έναρξιν εκάστης θεατρικής περιόδου, μίαν εκ των τραγωδιών του Βερναρδάκη-είνε, κατά τον χαρακτηρισμόν του Άγγλου δημοσιολόγου William Miller, ο επιφανέστατος των αντιπροσώπων της κλασικής Σχολής του αρχαίου δράματοςκαι στέφετε εκάστοτε διά των χειρών της παιδευομένης νεότητος τον ανδριάντα του ποιητού με την Λεσβιακήν δάφνην του “μουσηγέτου Απόλλωνος”».

Δυστυχώς, μέχρι τούδε δεν έχει γίνει σχεδόν τίποτα προς αποκατάσταση της υστεροφημίας του Λέσβιου σοφού.

Η τεράστια Βιβλιοθήκη και το πολύτιμο Αρχείο του, που βρίσκονται αφενός στην Κεντρική Βιβλιοθήκη Μυτιλήνης και αφετέρου στο Γυμνάσιο Μυτιλήνης (νυν Πειραματικό Λύκειο), εξακολουθούν, εδώ και περισσότερο από ένα αιώνα, να παραμένουν διασπασμένα, δίχως να υπάρχει απρόσκοπτη πρόσβαση, ούτε καν στην επιστημονική κοινότητα. Το παλιό άγαλμα του σοφού, στο Πάρκο της Αγ. Ειρήνης, δεν συντηρείται και οι περαστικοί δεν γνωρίζουν καν τίνος είναι αυτή η προτομή, αφού τα σκαλιστά γράμματα δεν είναι αναγνώσιμα. Αν συνειδητοποιήσουμε δε ότι δεν έγιναν ποτέ ούτε τα αποκαλυπτήρια του αγάλματος, τότε διερωτάται κανείς, και εντελώς δικαίως, όταν ακούσει το όνομα:«μα ποιος ήταν αυτός ο σοφός Βερναρδάκης;» 

Και αν εξαιρεθείη ονομασία ενός δρόμου και το εν κακή καταστάσει άγαλμα, δεν υπάρχει κάτι που να θυμίζει το Λέσβιο σοφό.

Δεν θα έπρεπε εδώ να προέλθει επιτέλους μια πρωτοβουλία από την αρμόδια τοπική αυτοδιοίκηση και τους άλλους θεσμούς, αντί να διαιωνίζεται κυριολεκτικά αυτή η επαίσχυντη κατάσταση; 

Έχω αναφερθεί αρκετές φορές, και προφορικά και μέσω του τοπικού τύπου, στην προτομή του Δημητρίου Ν(ικολάου) Βερναρδάκη, η οποία, λόγω βανδαλισμών και φυσικών καταστροφών, δεινοπάθησε τα τελευταία χρόνια. Θα επαναλάβω εδώ, για τους μη επαρκώς πληροφορημένους, ορισμένα χαρακτηριστικά της συγκεκριμένης προτομής.

Στο πάρκο της Αγ. Ειρήνης, προς την πλευρά της οδού Σμύρνης – απέναντι από την Δημόσια Κεντρική Βιβλιοθήκη Μυτιλήνης – βρίσκεται τοποθετημένη η μαρμάρινη προτομή του σοφού Δημητρίου Ν. Βερναρδάκη.

Το μαρμάρινο βάθρο μαζί με το άγαλμα έχει ύψος περίπου 2,20 μ. Στο βάθρο αναγράφονται τα εξής: 

ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ Ν. ΒΕΡΝΑΡΔΑΚΗΣ

1833-1907

ΤΟ ΟΝΟΜΑ ΣΟΥ ΜΕΝΕΙ ΑΝΕΞΑΛΕΙΠΤΟΝ

ΕΙΣ ΤΗΝ ΚΑΡΔΙΑΝ ΟΣΩΝ ΤΗΝ ΣΟΦΙΑΝ ΣΟΥ

ΚΑΙ ΤΗΝ ΜΕΓΑΛΗΝ ΣΟΥ ΨΥΧΗΝ ΕΓΝΩΡΙΣΑΝ.

ΤΟ ΟΝΟΜΑ ΣΟΥ ΖΗΙ ΕΙΣ ΤΗΣ ΝΕΟΤΗΤΟΣ ΤΗΝ ΜΝΗΜΗΝ

ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ, ΟΣΟΙ ΕΤΡΕΧΟΝ ΤΗΣ

ΜΕΛΙΡΡΥΤΟΥ ΓΛΩΣΣΗΣ ΣΟΥ ΤΑ ΝΑΜΑΤΑ ΔΙΨΩΝΤΕΣ

ΠΑΝΤΑΧΟΘΕΝ ΚΑΙ ΕΚΑΘΗΝΤΟ

ΠΡΟ ΤΩΝ ΠΟΔΩΝ ΣΟΥ,

ΟΣΩΝ ΕΙΣ ΤΑΣ ΑΚΟΑΣ ΑΚΟΜΗ Η ΦΩΝΗ ΣΟΥ

ΜΕΝΕΙ ΕΝΑΥΛΟΣ.

«ΚΥΨΕΛΙΔΑΙ»

Το κάπως διαφοροποιημένο αυτό απόσπασμα από το δράμα «Κυψελίδαι» του Δημ. Ν. Βερναρδάκη (αντί του «ΣΟΥ», γράφεται «ΤΟΥ» στο πρωτότυπο) αναφέρεται στην τέταρτη πράξη του δράματος , όπου ο λυρικός ποιητής Αρίων ο Μηθυμναίος απαντά σε μια ερώτηση της Κλεοβουλίνης, κόρης του τυράννου της Σάμου Περιάνδρου. Μερικά από τα δράματα του Βερναρδάκη εξακολουθούν να διδάσκονται και σε Πανεπιστήμια του εξωτερικού. Τα πανεπιστημιακά μαθήματά του, ως καθηγητού της Ιστορίας και Φιλολογίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, άφησαν εποχή. Όταν δίδασκε, γέμιζε από ακροατές η μεγάλη αίθουσα των παραδόσεων της φιλοσοφικής Σχολής, γέμιζαν και οι διάδρομοι και οι τελευταίοι από τους ακροατές έφταναν ως τα Προπύλαια. Και δεν ήταν μονάχα φοιτητές της Φιλολογίας, όσοι άκουγαν τις παραδόσεις, αλλά κι από άλλες Σχολές κι άλλοι πολλοί λόγιοι της Αθήνας τις παρακολουθούσαν, γιατί τους τραβούσε η πολυμάθεια και η απαράμιλλη ευφράδεια του Λέσβιου σοφού.

Χαρακτηριστική είναι η αναφορά του μεγάλου Εθνικού Ευεργέτη Γεωργίου Αβέρωφ στην αλληλογραφία του με τον Δημ. Ν. Βερναρδάκη:⁵⁾ «…. Ἡ ἔξοχος παιδεία καὶ αἱ πλήρεις σοφίας συγγραφαὶ Ὑμῶν, ἡ μαγευτικὴ χάρις τοῦ λόγου Σας, ἡ ἐν πᾶσι τοῖς ἀναγομένοις εἰς τὴν πνευματικὴν τοῦ ἔθνους ἡμῶν ἀνάπτυξιν ζητήμασιν, ὀρθοφροσύνηὙμῶν καὶ ἡ πρὸς ταῖς ἀρεταῖς ταύταις διαλάμπουσα ἐν παντὶ ἔργῳ Ὑμῶν ἀκραιφνὴς φιλοπατρία, κατέστησαν τὸ ὄνομά Σας πανελλήνιον. Ἐὰν δὲ τὸ Ἑλληνικὸν Ἔθνος καυχᾶται ἐπὶ πνευματικῇ ὑπεροχῇ ἐν τῇ χορείᾳ τῶν ἄλλων ἐθνῶν, ὀφείλει τοῦτο εἰς τὰ ἔξοχα ἐν τοῖς γράμμασι πνεύματα, τὰ κατὰ τὰς ποικίλας τοῦ βίου αὐτοῦ φάσεις διαλάμψαντα, ἐν οἷς ἐπαξίως συγκατηρίθμησεν Ὑμᾶς ἡ κοινὴ πεποίθησις, ἡ σώφρων, πεφωτισμένη καὶ ἀμερόληπτος τοῦ Ἔθνους πεποίθησις.Τὴν πεποίθησιν ταύτην συνεμερίσθην καὶ ἐγώ, παρακολουθῶν τῆς πεφωτισμένης Ὑμῶν διανοίας τὰ ἔξοχα ἔργα, διεκαιόμηνδ᾿ἀπὸ πολλοῦ χρόνου ὑπὸ τοῦ πόθου νὰ ἴδω εἰς φῶς ἐξερχομένην τὴν περὶ τῆς Γενικῆς Ἱστορίας συγγραφὴν Ὑμῶν, ἧς τὸ πλεῖστον μέρος ἐδιδάξατε ἀπὸ τῆς ἕδρας τοῦ Ἐθνικοῦ Πανεπιστημίου. Δὲν ἠξιώθην ν᾿ ἀκούσω ἐγὼ αὐτὸς τῶν σοφῶν ἐκείνων μαθημάτων Σας. 

Ἀλλ᾿ἡ περὶ αὐτῶν φήμη καὶ ἡ γνώμη ἄλλων ἁρμοδιωτέρων ἐμοῦ οἵτινες ηὐτήχησαν νὰ παρακολουθήσωσιν αὐτά, καὶ τὸ ἐκ τῶν ἄλλων Ὑμῶν συγγραφῶν τεκμήριον περὶ τῆς μεγάλης αὐτῶν ἀξίας, μὲ παρεκίνησαν νὰ ἐρωτήσωὙμᾶς διὰ τοῦ κοινοῦ φίλου Κου Λ. Φ. Λιμπρίτου, ἐὰν δὲν διατίθεσθε νὰ δημοσιεύσητε τὴν συγγραφήν Σας ταύτην, ἀναλαμβάνοντος ἐμοῦ τὴν πρὸς τοῦτο δαπάνην, διότι δὲν ἀγνοῶ ὅτι δυστυχῶς ἡ διὰ τὸ ὀλιγάριθμον τῶν ὁμοεθνῶν μικρὰ κατανάλωσις δὲν θὰ ἠδύνατον᾿ἀσφαλίσῃ Ὑμῖν οὐδ᾿αὐτὴν τὴν δαπάνην τῆς ἐκδόσεως, πολλῷ ἧττον ν᾿ἀνταμείψῃ τοὺς ἀτρύτους καὶ πολυετεῖς Ὑμῶν κόπους ὡςσυγγραφέως». Ἐπὶ τούτοις δέξασθε τὴν ἐκδήλωσιν τῆς ἐξαιρέτου πρὸς Ὑμᾶς τιμῆς καὶ ὑπολήψεως, δότε δὲ τοὺς ἐγκαρδίους ἀσπασμούς μου τῷ ἀξίῳ Ὑμῶν ἀδελφῷ Κῳ Γρηγορίῳ μετὰ τῶν εὐχαριστιῶν μου ἐπὶ τῇ τιμῇ τῆς εἰς ἐμὲ ἀφιερώσεως τοῦ πρώτου τόμου τῶν παρ᾿αὐτοῦ ἐκδιδομένων Ἠθικῶν τοῦ Πλουτάρχου.

ΓΕΩΡΓΙΟΣ  ΑΒΕΡΩΦ

Υ.Γ. Ἐπιφυλάσσομαι νὰ κανονίσωμεθ᾿Ὑμῶν, ἀφοῦ λάβωμεν ἀμφότεροι τὰς δεούσας πληροφορίας, τὸ ζήτημα τῆς χορηγηθησομένης ὑπ᾿ἐμοῦ δαπάνης.

Γ.Α.

Όλη αυτή η πνευματική ευφορία και οι φιλολογικές διαμάχες Βερναρδάκη-Κόντου, είχαν κινήσει την οργή, το φθόνο και το άσπονδο μίσος τού Τραμπουκάτου, όπως ονομάζει ο Βερναρδάκης μια φαυλοκρατική κλίκα της Αθήνας εκείνης της εποχής. Κι άρχισαν τότε τα επεισόδια και οι ταραχές, γύρω στα μαθήματα του Βερναρδάκη (“Βερναρδάκεια”) που τον ανάγκασαν να αποχωρήσει στη Μυτιλήνη. Δεν ήταν όμως τιμητικό για το Πανεπιστήμιο η εγκατάλειψή του από τον Λέσβιο διανοητή. Με τις ταραχές που διοργάνωσαν ασυνείδητοι αντίπαλοί του, στερήθηκε ο ναός του ελληνικού πνεύματος από έναν απαράμιλλο ιεροφάντητου. Ήταν τόση η πίκρα του Βερναρδάκη για την ανάρμοστη συμπεριφορά της φατρίας, ώστε δεν δέχτηκε πια να επανέλθει στο Πανεπιστήμιο, ούτε να ιδρύσει την Ακαδημία Αθηνών και να την διευθύνει εφ’ όρου ζωής εκλέγοντας ο ίδιος τους ακαδημαϊκούς, όπως του πρότεινε ο Χαρίλαος Τρικούπης και μεταγενέστερες κυβερνήσεις. Ο αττικιστής Κ. Κόντος προσπάθησε να επιβάλει στους Έλληνες την (αρχαία) αττική διάλεκτο ως επίσημη γλώσσα του κράτους. 

Ο Βερναρδάκης με το μνημειώδες έργο του “Ψευδαττικισμοῦ Ἔλεγχος” ξετίναξε τον Κόντο και από τότε ο Kοντισμός κατατροπώθηκε και η γλώσσα ακολούθησε τη φυσική της ροή. Η εξέλιξη του γλωσσικού ζητήματος δικαίωσε τον Βερναρδάκη. Δεν τολμά σήμερα άνθρωπος να γράψει “ο λέμβος”, όπως ήθελε ο Κόντος. Ο “Ψευδαττικισμού Έλεγχος” (βλ. φωτογραφία του εξωφύλλου της επίκαιρης, ολοκληρωμένης έκδοσης του ιδρύματος Κώστα και Ελένης Ουράνη της Ακαδημίας Αθηνών, Αθήνα, 2016), αναδεικνύει τον Βερναρδάκη ως πρόδρομο του δημοτικισμού. Ο ερημίτης της Λέσβου ήταν βαθύς γνώστης της δημοτικής, αλλά το πνεύμα της εποχής του δεν τον άφησε να τη γράψει, όπως συνέβη και με τον Παπαδιαμάντη. Αν η γλώσσα μας η ζωντανή ήταν άγνωστη στον Βερναρδάκη, θα τολμούσε να καταπιαστεί τη σύνταξη του Λεξικού της δημοτικής, που είναι ίσως το δυσκολότερο είδος, που θα δοκίμαζε ένας δημοτικιστής τις δυνάμεις του; 

Στα κατάλοιπα του Δημ. Ν. Βερναρδάκη, σχετικά με το γλωσσικό ζήτημα, υπάγονται το ανέκδοτο «Λεξικὸν τῆς δημοτικῆς» και η ήδη εκδοθείσα «Εἰσαγωγὴ εἰς τὸ γλωσσικὸν ζήτημα», στην οποία ο Βερναρδάκης απαντά στη σχετική πραγματεία του Γερμανού Karl Krumbacher. Ο Κωστής Παλαμάς, μη γνωρίζοντας την απάντηση του Βερναρδάκη, που δεν είχε δημοσιευθεί, γράφει μεταξύ άλλων στη νεκρολογία του για το Δημήτριο το 1907: «Τοῦ Κρουμπάχερ τὸ κήρυγμα γιὰ τὴ γλῶσσα μας τὸν ἐξερέθισε· μάθαμε πὼς πῆρε νὰ τ’ ἀποκριθῇ· μὰ δὲν τὸν ἀφίσαντὰ χρόνια».⁶⁾ Στο επαναστατικό γλωσσικό κήρυγμα του Krumbacher αποκρίθηκε  λοιπόν ο Βερναρδάκης. Η απάντηση του Βερναρδάκη φέρει τον τίτλο: «Ο εν Μονάχω καθηγητής της Βυζαντινής Φιλολογίας περί της νεοελληνικής γραπτής γλώσσης – Το πρόβλημα της νεοελληνικής γραπτής γλώσσης»⁷⁾.Και τα δύο αυτά έργα αποτελούσαν τμήματα μεγαλύτερου σχεδιαζόμενου έργου με τίτλο «Ιστορία κριτική της Ελληνικής γλώσσης», απ’ αρχής μέχρι σήμερον, σύγκρισις των διαφόρων περιόδων της γλώσσης προς αλλήλας και τούτων εκάστων τε και συμπασών προς τας άλλας γλώσσας. Όσαι ηυμοίρησαν φιλολογικής αναπτύξεως». Σχετικά με τη δημοτική γλώσσα έχουμε και μια είδηση από τον ίδιο τον Αλέξανδρο Πάλλη, επιστήθιο φίλο και θαυμαστή τού Βερναρδάκη, πως οι πρώτοι δέκα στίχοι της Ιλιάδας του βγήκαν από την πέννα του Λέσβιου σοφού. Μα και ο ίδιος Δ. Ν. Βερναρδάκης από την άλλη πλευρά  συγχαίρει τον Πάλλη γιατί κατάφερε να μεταχειριστεί στα τραγούδια του «γνησίαν καὶ ανόθευτον τὴν δημοτικὴν γλῶσσαν καὶ χωρὶς νὰ χάσῃ μηδ’ ἐλάχιστον ἐκ τῆς φυσικῆς της χάριτος». Άλλα δείγματα χρήσης της δημοτικής από τον Βερναρδάκη είναι το ποίημα “Δυό πέρδικες” στην «Ευφροσύνη» του καθώς και άλλα αποσπάσματα από το ίδιο δράμα, αλλά και από άλλα δράματά του, όπως στη «Μαρία Δοξαπατρή» και σε χορικό τού δράματος «Αντιόπη».

Δυστυχώς, τα χειρόγραφα του Λεξικού της δημοτικής φαίνεται ότι έχουν κλαπεί.  

Και επαναλαμβάνω: Δεν θα έπρεπε εδώ να προέλθει επιτέλους μια πρωτοβουλία από την αρμόδια τοπική αυτοδιοίκηση και τους άλλους θεσμούς, αντί να διαιωνίζεται κυριολεκτικά αυτή η επαίσχυντη κατάσταση της διάσπασης της βιβλιοθήκης και του αρχείου του Δ. Ν. Βερναρδάκη, η οποία τελικά οδήγησε και στην απώλεια πολύτιμων χειρογράφων του Λέσβιου σοφού.

Ο Δ. Βερναρδάκης υπήρξε ο πρώτος Έλληνας που προτάθηκε για το βραβείο Νόμπελ Λογοτεχνίας (1904/1905). Δυστυχώς, η γνωμάτευση του αρμοδίου Julius Centerwall, μεταφραστή της Αμαρυλλίδος του Γ. Δροσίνη, δεν βρέθηκε ποτέ.⁸⁾

1) Μιχαὴλ Ι. Μιχαηλίδου, Λεσβια καὶ Σελίδες, Μέρος Πρῶτον, Βίος καὶἜργα Δημητρίου Ν. Βερναρδάκη, Μυτιλήνη 1909, σελ. 5, 6.

2) Ἐφημ. «Ἡμερησία» τῶνἈθηνῶν, ἄρθρο «Ἡ κηδεία τοῦ Δημητρίου Ν. Βερναρδάκη», 20 Ἰαν. 1907.

3) Ἐφημ. «Ὁ Ρωμηὸς – Ἐφημερὶς ποῦ τὴν γράφει ὁ Σουρῆς», ποίημα μὲ τίτλο: «Μὲ πόνο κι’ ὁ Ρωμηὸς θρηνεῖ τοῦ Βερναρδάκη τὴ θανή.», 20. Ιαν. 1907

4) Ἰωάννου Ὀλυμπίου, Ὁ βίος καὶ τὸ ἔργον τοῦ Δημητρίου Βερναρδάκη – ἐπὶ τῇ ἑκατονταετηρίδι ἑορτῇ τῶν γενεθλίων τοῦ ποιητοῦ – Μυτιλήνη 1938, σ. 31,32. Τὸ κείμενο διασκευάστηκε σὲ μονοτονικό.

5)Ἐφημ. «Ἡ Ἀλήθεια» τῶν Αθηνῶν, ἄρθρο: «Φιλολογικὴ Ἀποκάλυψις, Ἀνέκδοτοι ἐπιστολαῖ Γ. Αβέρωφ – Δ. Βερναρδάκη»(βλ. καὶ ἄρθρο μου: https://nealesvou.gr/prin-111-chronia-mia-anadromi-sto-parelthon-a-meros/).

6) Κωστῆ Παλαμᾶ, ἄρθρο: «Βερναρδάκης», «Ὁ Νουμᾶς» 21-1-1907 (231), σ. 2.

7) Βλ. https://nealesvou.gr/pagkosmia-imera-ellinikis-glossas/ .

8) Βικιπαίδεια, λῆμμα: «Δημήτριος Βερναρδάκης».

____________________________________________________________________________________________________

*Ο Παναγιώτης Δημ. Βερναρδάκης, εγγονός του Γρηγορίου Ν. Βερναρδάκη (αδελφού του Δημ. Ν. Βερναρδάκη), είναι διπλ. Οικονομολόγος του Πανεπιστημίου του Mainz και διδάκτωρ οικονομικών επιστημών του Πανεπιστημίου της Φρανκφούρτης. Εκτός των οικονομικών ασχολείται και με φιλολογικά θέματα. Έχει εκδώσει στον γερμανικό εκδοτικό οίκο «PeterLang, EuropäischerVerlagderWissenschaften, FrankfurtamMain.Berlin. Bern. Bruxelles. NewYork. Oxford. Wien» δύο βιβλία οικονομικού περιεχομένου: «BonitätsanalyseausländischerKreditinstitute» (Ανάλυση φερεγγυότητας διεθνών πιστωτικών ιδρυμάτων) και «Griechenlandals12. MitgliedderEuropäischenWirtschafts- undWährungsunion – FaktenundPerspektiven» (Η Ελλάδα ως 12o μέλος της Ευρωπαϊκής Οικονομικής και Νομισματικής Ένωσης-Γεγονότα και Προοπτικές). Είναι επίτιμο μέλος της Διεθνούς Εταιρείας Πλουτάρχου (International Plutarch Society), έχει δε επιμεληθεί από το 2008 έως το 2017, μαζί με τον ομότιμο καθηγητή Κλασικής Φιλολογίας στο Πανεπιστήμιο της Βόννης κ. Heinz GerdIngenkamp τη μείζονα έκδοση των Ηθικών του Πλουτάρχου του Γρηγ. Ν. Βερναρδάκη (editiomaior) στην Ακαδημία Αθηνών. Τον Οκτώβριο του 2017 επεξεργάστηκε και δημοσίευσε παλαιότερες μελέτες του πατέρα του, Δημ. Γρηγ. Βερναρδάκη, και συγκεκριμένα από την ποιητική του Συλλογή: «Ψάπφα» (1924), τη μελέτη: «Η δεκάτη Μούσα Σαπφώ η Λεσβία» κ.ά. Τις επεξεργασμένες μελέτες τις συμπεριέλαβε στο βιβλίο: «Ο αρχαίος αιολικός λυρισμός-Σαπφώ και Αλκαίος». Τον Αύγουστο του 2020 εξέδωσε στη Γερμανία το δράμα του Δημ. Ν. Βερναρδάκη «Antiope» (Αντιόπη).