του Παράσχου (Πάρη) Μανιάτη*
Η Ελλάδα τα τελευταία χρόνια έχει μετασχηματιστεί σε μια οικονομία που βασίζεται κυρίως στην παροχή υπηρεσιών, γεγονός που αντανακλάται σε μεγάλο βαθμό στη δομή της οικονομίας της και στις καθημερινές δραστηριότητες της κοινωνίας. Η αποδυνάμωση του βιομηχανικού τομέα και η σημαντική εξάρτηση από εισαγωγές αγαθών δείχνουν την ουσιαστική μετάβαση από μια βιομηχανική βάση σε μια οικονομία υπηρεσιών. Αυτή η μεταστροφή παρουσιάζει αρκετές προκλήσεις, αλλά και σημαντικές ευκαιρίες για την ελληνική κοινωνία και την οικονομία συνολικά.
Η αποβιομηχάνιση και η στροφή στην οικονομία των υπηρεσιών
Από τη δεκαετία του 1980, η Ελλάδα άρχισε να χάνει τη βιομηχανική της βάση, καθώς πολλές βιομηχανίες μεταφέρθηκαν σε χώρες με χαμηλότερο κόστος παραγωγής ή έκλεισαν. Η διαδικασία αυτή, γνωστή ως αποβιομηχάνιση, οδήγησε στην απώλεια ενός σημαντικού μέρους της βιομηχανικής παραγωγής και των θέσεων εργασίας, με αποτέλεσμα η χώρα να στραφεί στον τομέα των υπηρεσιών. Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα αυτής της αποβιομηχάνισης ήταν η απόφαση της Nissan να μεταφέρει το εργοστάσιο συναρμολόγησης από τον Βόλο στο εξωτερικό, εξαιτίας της έλλειψης αγωνιστικού πλεονεκτήματος στην εγχώρια αγορά. Δηλαδή από το 1981 και έπειτα αυξήθηκαν σε τέτοιο βαθμό τα εργατικά ημερομίσθια που δεν συνέφερε σε ξένες εταιρείες να παραμείνουν στην Ελλάδα, αλλά να μετακομίσουν σε άλλα μέρη, όπως π.χ. στην Τουρκία ή στην Αίγυπτο. Επίσης η εισβολή πολλών και φθηνών κινέζικων προϊόντων κατέστησε ασύμφορη την βιομηχανία της Ελλάδος.
Η αποβιομηχάνιση δεν ήταν αποτέλεσμα στρατηγικής επιλογής, αλλά περισσότερο αποτέλεσμα αναγκαιότητας, λόγω της αδυναμίας του ελληνικού βιομηχανικού τομέα να ανταγωνιστεί σε διεθνές επίπεδο. Ο τομέας των υπηρεσιών που αναπτύχθηκε περιλαμβάνει ένα ευρύ φάσμα δραστηριοτήτων, από τον τουρισμό και τη φιλοξενία, που αποτελούν βασικούς πυλώνες της ελληνικής οικονομίας, έως τις χρηματοοικονομικές υπηρεσίες, τη συμβουλευτική επιχειρήσεων και τις νέες τεχνολογίες πληροφορικής. Παράλληλα, νέες μορφές επιχειρηματικότητας, όπως οι start-ups και οι εταιρείες τεχνολογίας, αναπτύσσονται σταδιακά, προσφέροντας ευκαιρίες σε νέους και μορφωμένους επαγγελματίες.
Η εξάρτηση από εισαγωγές και οι οικονομικές επιπτώσεις
Η αλλαγή στη δομή της οικονομίας είχε ως συνέπεια την αυξανόμενη εξάρτηση από εισαγωγές προϊόντων. Η Ελλάδα εισάγει μεγάλο αριθμό προϊόντων, όπως τρόφιμα, φάρμακα, ηλεκτρικές συσκευές και καταναλωτικά αγαθά, καθώς η εγχώρια παραγωγή δεν επαρκεί για να καλύψει τις ανάγκες της αγοράς. Αυτή η εξάρτηση από εισαγωγές καθιστά την ελληνική οικονομία ευάλωτη σε εξωτερικούς οικονομικούς και πολιτικούς κλυδωνισμούς. Παράλληλα, δημιουργεί προβλήματα στο εμπορικό ισοζύγιο, καθώς η χώρα δαπανά μεγάλα ποσά για την εισαγωγή αγαθών, ενώ οι εξαγωγές της παραμένουν περιορισμένες.
Η ελληνική αγροτική παραγωγή, αν και σημαντική, δεν επαρκεί για να εξισορροπήσει τις εισαγωγές, καθώς τα αγροτικά προϊόντα συχνά υπόκεινται σε αυστηρούς περιορισμούς και προδιαγραφές από την Ευρωπαϊκή Ένωση. Αυτοί οι περιορισμοί καθιστούν δυσκολότερη την ανάπτυξη του εξαγωγικού τομέα, με αποτέλεσμα η Ελλάδα να αντιμετωπίζει συνεχιζόμενα εμπορικά ελλείμματα, που αυξάνουν την πίεση στα δημόσια οικονομικά και οδηγούν σε περαιτέρω εξάρτηση από εξωτερικό δανεισμό.
Η επικράτηση των υπηρεσιών και οι κοινωνικές επιπτώσεις
Η επικράτηση των υπηρεσιών στην ελληνική οικονομία αντικατοπτρίζεται και στην καθημερινή ζωή. Η ανάπτυξη επιχειρήσεων που παρέχουν υπηρεσίες καφέ, εστίασης και διανομής τροφίμων είναι ιδιαίτερα εμφανής στις μεγάλες πόλεις, όπως η Αθήνα και η Θεσσαλονίκη. Η εικόνα των διανομέων, με τα μικρά σκούτερ τους φορτωμένα με καφέδες και φαγητό, έχει ενσωματωθεί στη σύγχρονη αστική κουλτούρα. Με μια δόση χιούμορ, μπορούμε να φανταστούμε τον διανομέα να ισορροπεί με απίστευτη δεξιοτεχνία: Στο ένα χέρι κρατά τον καφέ για την παράδοση, με το κράνος να κρέμεται από τον αγκώνα του· με το άλλο χέρι προσπαθεί να διατηρήσει τον έλεγχο του τιμονιού, ενώ ταυτόχρονα μιλάει στο κινητό του, σαν να έχει βγάλει ένα τρίτο, αόρατο χέρι. Και σαν να μην έφτανε αυτό, ένα τέταρτο χέρι είναι ελεύθερο για να μουτζώνει τους οδηγούς που προκαλούν κυκλοφοριακά προβλήματα! Και όλα αυτά, βέβαια, με σκούτερ, κράνος, κινητό, καφέ και φαγητό που αποκτήθηκαν με δανεικά χρήματα.
Αυτό έχει οδηγήσει σε αλλαγές στις καταναλωτικές συνήθειες και έχει αυξήσει τη ζήτηση για υπηρεσίες ταχείας εξυπηρέτησης και διανομής.
Ωστόσο, αυτή η κυριαρχία των υπηρεσιών χαμηλής προστιθέμενης αξίας οδηγεί πολλούς νέους σε προσωρινές εργασίες με χαμηλές αποδοχές και περιορισμένες προοπτικές επαγγελματικής εξέλιξης. Το φαινόμενο αυτό συμβάλλει στη μείωση της απασχόλησης σε τομείς υψηλότερης αξίας και εξαναγκάζει πολλούς νέους, ιδιαίτερα μορφωμένους, να αναζητούν καλύτερες ευκαιρίες εργασίας στο εξωτερικό, ενισχύοντας έτσι τη «διαρροή εγκεφάλων» (brain drain).
Η εξάρτηση από δανεισμό και η ευπάθεια της οικονομίας
Ένα ακόμη χαρακτηριστικό της ελληνικής οικονομίας είναι η μεγάλη εξάρτηση από τον δανεισμό για την υποστήριξη της κατανάλωσης. Από τα στεγαστικά και καταναλωτικά δάνεια έως τις πιστωτικές κάρτες, οι Έλληνες καταναλωτές συχνά βασίζονται στον δανεισμό για να διατηρήσουν το επίπεδο ζωής τους. Αυτή η πρακτική έχει οδηγήσει σε μια ευάλωτη οικονομική κατάσταση, όπου το χρέος, τόσο σε επίπεδο νοικοκυριών όσο και σε κρατικό επίπεδο, παραμένει υψηλό. Η υψηλή εξάρτηση από τον δανεισμό αυξάνει την πιθανότητα οικονομικών κλυδωνισμών σε περιόδους κρίσης ή αυξήσεων στα επιτόκια.
Ταυτόχρονα, η εξάρτηση από τον εξωτερικό δανεισμό για τη χρηματοδότηση της οικονομικής δραστηριότητας και της δημόσιας κατανάλωσης έχει εντείνει την αβεβαιότητα και την ανασφάλεια. Οι επιπτώσεις των μνημονίων και των πολιτικών λιτότητας εξακολουθούν να επηρεάζουν την ελληνική κοινωνία, δημιουργώντας ένα περιβάλλον με μειωμένες επενδύσεις και χαμηλή ανάπτυξη.
Επιπτώσεις στην παραγωγικότητα και καινοτομία
Η μετάβαση σε μια οικονομία υπηρεσιών έχει σημαντικές επιπτώσεις στην παραγωγικότητα και την καινοτομία. Παρά το γεγονός ότι ο τομέας των υπηρεσιών μπορεί να προσφέρει ευκαιρίες για ανάπτυξη, ιδίως στους τομείς του τουρισμού και της τεχνολογίας, η έλλειψη ενός ισχυρού βιομηχανικού τομέα περιορίζει τις δυνατότητες για καινοτομία. Οι βιομηχανίες συχνά προσφέρουν μεγαλύτερη ευκαιρία για έρευνα και ανάπτυξη, ενισχύοντας την καινοτομία και την ανταγωνιστικότητα.
Αντίθετα, οι υπηρεσίες που κυριαρχούν στην ελληνική οικονομία, όπως ο τουρισμός και η φιλοξενία, έχουν χαμηλότερη παραγωγικότητα σε σύγκριση με τη βιομηχανική παραγωγή. Αυτό σημαίνει ότι η Ελλάδα παραμένει σε ένα οικονομικό μονοπάτι με χαμηλότερες δυνατότητες για μακροπρόθεσμη και βιώσιμη ανάπτυξη, καθώς η παραγωγικότητα δεν αυξάνεται με τον ίδιο ρυθμό. Η απουσία σημαντικών επενδύσεων σε έρευνα και ανάπτυξη αποδυναμώνει τη δυνατότητα της χώρας να δημιουργήσει νέες τεχνολογίες και καινοτομίες, καθιστώντας την οικονομία λιγότερο ανταγωνιστική σε διεθνές επίπεδο.
Προοπτικές και ευκαιρίες για μελλοντική ανάπτυξη
Παρά τις προκλήσεις, υπάρχουν σημαντικές προοπτικές και ευκαιρίες για την ελληνική οικονομία. Η Ελλάδα διαθέτει πλούσιους φυσικούς πόρους, όπως τα αγροτικά προϊόντα, το ηλιακό και αιολικό δυναμικό για την ανάπτυξη ανανεώσιμων πηγών ενέργειας, που μπορούν να ενισχύσουν μια πιο διαφοροποιημένη οικονομία. Επίσης, η χώρα διαθέτει σημαντικό ανθρώπινο κεφάλαιο με υψηλά εκπαιδευμένους νέους επαγγελματίες, οι οποίοι μπορούν να συμβάλουν στην ανάπτυξη καινοτόμων τομέων, όπως οι τεχνολογίες πληροφορικής και επικοινωνιών.
Η τουριστική βιομηχανία, παρά τις προκλήσεις, μπορεί να ενισχυθεί με στρατηγικές επενδύσεις που θα αναβαθμίσουν το τουριστικό προϊόν και θα προσελκύσουν επισκέπτες υψηλότερης εισοδηματικής τάξης. Επιπλέον, η στροφή προς πιο βιώσιμες μορφές τουρισμού και η αξιοποίηση του φυσικού και πολιτιστικού πλούτου της χώρας μπορεί να ενισχύσει την ανταγωνιστικότητα και τη διαφοροποίηση της οικονομίας.
Συμπεράσματα και προτάσεις
Η Ελλάδα, ως χώρα παροχής υπηρεσιών, βρίσκεται σε μια κρίσιμη καμπή. Η εξάρτηση από εισαγωγές και δανεισμό καθιστά την οικονομία ευάλωτη σε εξωτερικές οικονομικές πιέσεις, ενώ η μετάβαση προς τις υπηρεσίες δεν έχει συνοδευτεί από την αντίστοιχη αύξηση της παραγωγικότητας ή της καινοτομίας. Η μείωση του βιομηχανικού τομέα έχει περιορίσει τις δυνατότητες για βιώσιμη ανάπτυξη και την επίτευξη μακροπρόθεσμης οικονομικής σταθερότητας.
Ωστόσο, η Ελλάδα διαθέτει πλούσιους φυσικούς και ανθρώπινους πόρους που μπορούν να αξιοποιηθούν προς όφελος της οικονομίας. Η στρατηγική διαφοροποίησης της οικονομίας, η ενίσχυση της παραγωγικότητας και η προώθηση της καινοτομίας μπορούν να βοηθήσουν στην επίτευξη βιώσιμης ανάπτυξης. Η επένδυση σε τομείς, όπως οι ανανεώσιμες πηγές ενέργειας, η τεχνολογία και η εκπαίδευση θα μπορούσε να οδηγήσει σε μια ισχυρότερη οικονομία.
Με τις κατάλληλες πολιτικές και επενδύσεις, η Ελλάδα μπορεί να μετατρέψει τις προκλήσεις της σε πλεονεκτήματα, δημιουργώντας μια πιο διαφοροποιημένη, ανταγωνιστική και βιώσιμη οικονομία για το μέλλον. Η στρατηγική ανάπτυξη, η υποστήριξη της καινοτομίας και η ενίσχυση της παραγωγικής βάσης αποτελούν το κλειδί για την επιτυχία της χώρας σε ένα διαρκώς μεταβαλλόμενο παγκόσμιο περιβάλλον. Η προσέλκυση ξένων επενδύσεων, η προώθηση της έρευνας και της ανάπτυξης και η δημιουργία ενός φιλικού προς τις επιχειρήσεις περιβάλλοντος μπορεί να βοηθήσουν την Ελλάδα να ανακάμψει και να αναδειχθεί ως μια πιο δυναμική και καινοτόμος οικονομία.
*Ο Παράσχος Μανιάτης είναι συνταξιούχος καθηγητής του Οικονομικού Πανεπιστημίου Αθηνών, κάτοχος 5 διδακτορικών διπλωμάτων από Σουηδικά και Αμερικανικά Πανεπιστήμια στους κλάδους: Logistics για Μηχανικούς, Μάνατζμεντ για Μηχανικούς, Οικονομικά & Χρηματοοικονομικά, Πολιτικές Επιστήμες & Δημόσιες Σχέσεις και Μαέστρος Μουσικής. Δίδαξε 41 χρόνια σε 9 δημόσια Πανεπιστήμια και 3 ιδιωτικά Πανεπιστήμια ανά τον κόσμο
