Ένα από τα μεγαλύτερα ναυτικά κατορθώματα της Ελληνικής Επανάστασης, που συνετέλεσε αποφασιστικά στην κυριαρχία του ελληνικού στόλου στο Αιγαίο, ήταν η ναυμαχία στον Όρμο της Ερεσού, στις 27 Μαΐου του 1821. Η σημασία της πετυχημένης πυρπόλησης του οθωμανικού δίκροτου (ντελινιού) «Φερμαντιγνεμέζ» έγκειται στο βαθμό επικινδυνότητας, που συνέβαλε καθοριστικά στην εξέλιξη του Εθνικοαπελευθερωτικού Αγώνα στη θάλασσα, γιατί από τότε τα πυρπολικά χρησιμοποιήθηκαν με άριστα, τις περισσότερες φορές, αποτελέσματα σε όλη τη διάρκεια της Επανάστασης.
Το κείμενο που ακολουθεί παρατίθεται κατόπιν ευγενικής παραχώρησης από την ομάδα των Φίλων Ιστορικής Μνήμης και Πολιτιστικής Δημιουργίας (Φ.Ι.Μ.Π.Ο.Δ.):
«Ο επαναστατικός στόλος, που αποτελούνταν από υδραίικα, σπετσιώτικα και ψαριανά σταροκάραβα – εμπορικά πλοία, μετασκευασμένα και οπλισμένα με κανόνια για τις ανάγκες της μάχης, ενώνεται στις 23 του Μάη του ’21 και περιπολεί στα νερά της Λέσβου με ναυάρχους, κομαντάτηδες τους λέγανε, τον Γιακουμάκη Τομπάζη, τον Αναστάση Τσαμαδό, τον Λάζαρο Λαλεχό, τον Γκίκα Τσούπα, τον Θοδόση Μπόταση, τον Νικόλα Ράφτη και τον Νικολή Αποστόλη. Στόχος της αρμάδας ήταν να εμποδίσει τον εφοδιασμό των πολιορκούμενων κάστρων του Μοριά και της Ρούμελης και να αποκτήσει την κυριαρχία στο Αιγαίο. Ο οθωμανικός στόλος με εφτά πολεμικά (δυο ντελίνια, τρεις φρεγάτες και τρεις κορβέτες) είχε ήδη βγει από τα Στενά και ένα ντελίνι, ως εμπροσθοφυλακή, πάνοπλο με 74 κανόνια, αράζει στον αμμουδερό γιαλό της Ερεσού και αποβιβάζει στρατιώτες, που προορίζονταν για την ενίσχυση των κάστρων του νησιού. Πολλές προσπάθειες κανονιοβολισμού απέτυχαν και σε σύσκεψη οι καπεταναίοι αποφάσισαν να προσπαθήσουν να το κάψουν με πυρπολικό. Γράφει ο Δημήτρης Φωτιάδης στο βιβλίο του «Κανάρης»:
«… Τέλος μίλησε κι ο Νικολής Αποστόλης:
-Ένας τρόπος είναι να χαλάσουμε το ντελίνι, να το κάψουμε με μπουρλότο.
– Σωστά καπετάν Νικολή, του αποκρίνονται. Μα πού θα βρούμε το μπουρλότο;
-Ο Καλαφάτης έφτιαξε ένα στα Ψαρά να στείλουμε να το φέρουμε…
Όσο που έγραφε ο Παπατατούκος το γράμμα όλο έκανε να μιλήσει. Μα πάλι κόμπιαζε. Νίκησε τέλος το κόμπιασμά του και λέει στον Αποστόλη:
-Καπετάν Νικολή ξέρω κ’ εγώ να φτιάξω μπουρλότο…».
Ο Πατατούκος καταγόταν από την Πάργα και το πραγματικό του όνομα ήταν Γιάννης Δημουλίτσας, εγγράμματος και λίγο παράξενος, που έμεινε στην Ιστορία με το παρατσούκλι του. Αυτός ανέλαβε να φτιάξει το πυρπολικό σε συνεργασία με τον ρώσο φιλέλληνα ναυτικό Ιβάν Αφανάσα και τους μαραγκούς της αρμάδας, έτσι που σε λίγες ώρες το μπουρλότο ήταν έτοιμο.
Η πρώτη προσπάθεια πυρπόλησης όμως απέτυχε, αφού γρήγορα οι ναύτες του ντελινιού κατάφεραν να απωθήσουν το μπουρλότο, που κάηκε μόνο του στ’ ανοιχτά, προκαλώντας την απογοήτευση των ρωμιών ναυτικών και τον ενθουσιασμό των Οθωμανών. Ήταν τότε που στη συνάντησή τους οι καπεταναίοι αποφάσισαν να φτιάξουν κι άλλο πυρπολικό κι αμέσως οι μαστόροι ρίχτηκαν με τα μούτρα στη δουλειά. Ποιός όμως θα το κυβερνούσε; «Ο ναύαρχος Αποστόλης θυμήθηκε το συγγενή του Παπανικολή… Βάζει πλώρη κατακεί και παίρνοντας την τρομπαμαρίνα στα χέρια του φωνάζει:
– Βρε, Νικολή! Βρε, Νικολή! Βρε, Παπανικολή!
-Ορίστε μπάρμπα, τι θες;
-Βρε, δεν πας να κάψεις εκείνο το μαγκούφικο, το τουρκοκάραβο;
-Μην είναι καμιά παλιόβαρκα; Δεν το βλέπεις τί βουνό θεόρατο…
Ακολουθάει λιγόστιγμη σιωπή. Αντηχάει ξανά η τρομπαμαρίνα τούτα τα λόγια του Παπανικολή:
-Καλά, μπάρμπα, θα πάω!…
Έτσι προσφέρθηκε ως εθελοντής ο Δ. Παπανικολής για το ένα κι ο Καλαφάτης για το δεύτερο μπουρλότο. Το πρωί, λοιπόν, της 27 του Μάη τα δυο πυρπολικά ξεκινούν… το πρώτο του Καλαφάτη αποτυγχάνει, μα το δεύτερο του Παπανικολή με επιδέξιο τιμονιέρη τον Γιάννη Θεοφιλόπουλο καταφέρνει να πλευρίσει το ντελίνι και να του βάλει φωτιά. Γρήγορα οι φλόγες έφτασαν στη μπαρουταποθήκη και ανατίναξαν το πλοίο, ενώ ο Παπανικολής και οι 21 ναύτες του πρόλαβαν να μπουν στη βάρκα τους και να γλυτώσουν. Ακράτητος ήταν ο ενθουσιασμός για τη νίκη στα πληρώματα του στόλου, αμέτρητος ο πανικός και άτακτη η φυγή για τους νικημένους Οθωμανούς.
Έτσι αναθάρρησαν οι Έλληνες και πείστηκαν για τη δύναμή τους κυριαρχώντας με τα φοβερά πυρπολικά εφεξής στο Αιγαίο, ενώ ο αντίπαλος στόλος καταδιωκόμενος και πανικόβλητος κλείστηκε στα Στενά…
Για την Ιστορική μνήμη του σήμερα ας δώσουμε μερικές λεπτομέρειες για τους πρωταγωνιστές θαλασσινούς, το πλήρωμα του πυρπολικού, με βάση τον κατάλογο που έγραψε κείνη την ώρα ο Παπανικολής: Δ.Ι. Παπανικολής, πλοίαρχος, Δ. Πλημές, Δ. Καμπούρης του παπά, Δ. Ν. Κασέτας, Κ. Σταματάρας, Γ. Ι. Γιαννάκας, Μ. Γ. Διασσάκης, Γ. Ι. Κανδήλος, Ι. Γ. Χατζή Ζαχαριάς, Γ. Δ. Κομνηνού, Κ. Α. Ζεύλη. Ν. Μικέ Ντεληγιάννη, Ι. Χατζή Μανιάτη, Ν. Χωριάτης, (όλοι ψαριανοί), Α. Πιπίνος (Υδραίος), Ι. Γεωργίου, Ι. Θεοφιλόπουλος, Πελοποννήσιος, Π. Βουρλιώτης (από τα Βουρλά της Μικρασίας), Γ. Παργιανός (από την Πάργα), Ι. Αθανασίου, Ρώσος (ο Ιβάν Αφανάσα), Φ. Λέλλες, Τήνιος, Β. Κεφαλήν (από την Κεφαλονιά).
Ο Δημήτριος Παπανικολής (1790-1885) γεννήθηκε στα Ψαρά και μετά το κατόρθωμά του στην Ερεσό, όντας μόλις 19 ετών, έδειξε την ίδια τόλμη και αυτοθυσία στη ναυμαχία του Γέροντα, το 1824, κυνηγώντας τον οθωμανικό στόλο. Πήρε μέρος και σε πολλές άλλες καταδρομικές και αποβατικές επιχειρήσεις, ενώ μετά την απελευθέρωση έγινε κυβερνήτης σε πλοία του βασιλικού στόλου της Ελλάδας. Το 1846 ανέλαβε πρόεδρος του Ναυτοδικείου, θέση που διατήρησε μέχρι το θάνατό του. Προς τιμήν του το Πολεμικό Ναυτικό έχει δώσει το όνομά του σε δύο υποβρύχια, ο Δήμος Μυτιλήνης σε κεντρική οδό της πόλης (Ναυμάχου Παπανικολή), κοντά στην οδό Ερεσού, ο Αθλητικός Όμιλος της Ερεσού ονομάζεται Παπανικολής και ανδριάντας του έχει στηθεί στη Σκάλα Ερεσού.
Ο Νικολής Αποστόλης (1770-1827) από τα Ψαρά, νεαρότατος κατατάχθηκε εθελοντής στον καταδρομικό στόλο του Λάμπρου Κατσώνη και κατά την Επανάσταση έδρασε ως ναύαρχος των Ψαριανών με πολλά ανδραγαθήματα. Διέθεσε όλη την περιουσία του στον Αγώνα και πέθανε το 1827, χωρίς να δει την πατρίδα του ελεύθερη. Προς τιμήν του ο Δήμος Μυτιλήνης έδωσε το όνομά του σε κεντρική οδό της πόλης (Ναυμάχου Αποστόλη).
Ο Γιάννης Θεοφιλόπουλος ή Καραβόγιαννης (1790-1885) από τα Λαγκάδια Γορτυνίας ήταν ο περιζήτητος και πολύπειρος πηδαλιούχος και δαδούχος του Παπανικολή στην Ερεσό και του Κανάρη, όταν έκαψαν τη ναυαρχίδα του Καρά Αλή στη Χίο. Από τον Αύγουστο του 1822 πολέμησε στην ξηρά στο πλευρό των Κανέλλου Δεληγιάννη και του Θόδωρου Κολοκοτρώνη. Μετά την Ανεξαρτησία έγινε αρχηγός της πολιτοφυλακής στην Τριπολιτσά, ενώ το 1865 τον βρίσκει ταγματάρχη του βασιλικού Στρατού. Πέθανε στην Αθήνα πάμφτωχος και σε βαθιά γεράματα. Το Πολεμικό Ναυτικό έδωσε το όνομά του στο Πλοίο Φαρικών Αποστολών ΠΦΑ ΚΑΡΑΒΟΓΙΑΝΝΟΣ και ο Δήμος Μυτιλήνης σε οδό της Χρυσομαλλούσας. Προς τιμήν του ο Σύλλογος Πελοποννησίων Λέσβου ‘‘Ο Μωριάς’’, με εισήγηση του προέδρου του κ. Π. Τερζή, το 1980, έστησε προτομή του στο πάρκο Καραπαναγιώτη στο Μακρύ Γιαλό, όπου στη βάση του αναγράφεται το ποίημα του Θεόδωρου Γενναίου Κολοκοτρώνη (με το ψευδώνυμο ΦΑΛΕΖ):
Ήταν λιοντάρι της ξηράς
της θάλασσας δελφίνι
τον τρέμαν σαν τον άκουγαν
και Τούρκοι και Αλτζερίνοι.
Ας έχουν οι ήρωες, διακόσια χρόνια μετά, ένα χώρο στη μνήμη μας και την καρδιά μας… ».
