Γράφει ο Παναγιώτης Δημ. Βερναρδάκης *
Ο μεγάλος Έλληνας ευεργέτης Γεώργιος Αβέρωφ, με επιστολή του προς τον Δημ. Ν. Βερναρδάκη και ορμώμενος από τον ανέκδοτο θησαυρό των πανεπιστημιακών παραδόσεων Γενικής Ιστορίας του Λέσβιου σοφού, τον παρότρυνε να εκδώσει, με δικές του δαπάνες, τις παραδόσεις αυτές. Τελικά ματαιώθηκε η έκδοση, για σοβαρούς λόγους που προέβαλε ο Βερναρδάκης. Οι ανέκδοτες αυτές παραδόσεις, όπως και το ογκώδες Αρχείο και η τεράστια, πολύτιμη Βιβλιοθήκη του, εξακολουθούν να παραμένουν σε αφάνεια…
Ο Δημ. Ν. Βερναρδάκης πέθανε στις 12. Ιανουαρίου 1907. Η χήρα του Αγλαΐα, το γένος Χλυμίτζα, πούλησε στις 27 Αυγούστου 1908 την πολύτιμη βιβλιοθήκη και το αρχείο του Δ. Ν. Βερναρδάκη στο Ζάννο Σιφναίο.
Ο Ζ. Π. Καμπούρης γράφει στο βιβλίο του:
«Τα τελευταία χρόνια της τουρκοκρατίας στη Λέσβο (1908-1912)», Αθήναι 1962:
«Στις 27 Αυγούστου 1908 αγοράστηκε η πολυπαθής βιβλιοθήκη του Δημητρίου Βερναρδάκη. Ο εκ των Εφόρων κ. Π. Καμπούρης ανακοινοί ότι ο κ. Ζάννος Σιφναίος προτίθεται ιδία δαπάνη τριακοσίων είκοσι λιρών να δωρήση τη κοινότητι την βιβλιοθήκην του αοιδίμου Δ.Ν. Βερναρδάκη, επί τω όρω όπως τεθή αύτη εις ιδιαίτερον τμήμα με την επιγραφήν «Βιβλιοθήκη Δ. Βερναρδάκη εκ δωρεάς Ζάννου Σιφναίου». Τα χειρόγραφα, αφού γίνει η καταγραφή, να σφραγισθούν και να εκδοθώσι υπό Επιτροπής προς όφελος των καταστημάτων. Η Εφορία αποδέχεται την δωρεάν» (Πρακτικά Εφορίας Φιλανθρωπικών και Εκπαιδευτικών Καταστημάτων Μυτιλήνης, αριθ. 731, 27-8-1908).
Ο βιογράφος των Βερναρδάκηδων Μιχ. Ι. Μιχαηλίδης γράφει στο βιβλίο του «Λεσβιακαί Σελίδες – Μέρος Πρώτον – Βίος και ΄Εργα Δημητρίου Ν. Βερναρδάκη», Μυτιλήνη 1909:
«Του λόγου γενομένου αύθις περί της βιβλιοθήκης του Λεσβίου σοφού, επιπροστίθεμεν σήμερον, ότε δύο και ήμισυ περίπου έτη παρήλθον από του θανάτου αυτού, ότι εκείνη αγορασθείσα υπό του άρτι αποθανόντως κοινοτικού ευεργέτου Ζάννου Σιφναίου, εδωρήθη υπ΄ αυτού, ζώντος έτι, τω Γυμνασίω Μυτιλήνης. Ευλογημένον έστω εις αιώνας αιώνων το όνομα του φιλομούσου και φιλοπάτριδος ανδρός».
Η περίοδος του ΕΑΜ
Η βιβλιοθήκη και το αρχείο του Δ.Ν. Βερναρδάκη δεν έμειναν αυτοτελή στα Φιλανθρωπικά Καταστήματα/Γυμνάσιο Μυτιλήνης, αλλά διασπάστηκαν σε δύο μέρη: Το ένα παρέμεινε στο ιστορικό Γυμνάσιο Μυτιλήνης (νυν Πειραματικό Λύκειο) και το δεύτερο μεταφέρθηκε στη Δημοτική Βιβλιοθήκη Μυτιλήνης (νυν Δημόσια Κεντρική Βιβλιοθήκη Μυτιλήνης). Ο πρώην διευθυντής της Δημοτικής Βιβλιοθήκης Μυτιλήνης, Στρ. Βαρελτζίδης, γράφει στο άρθρο του «Η Δημοτική Βιβλιοθήκη Μυτιλήνης» στις «Λεσβιακές Σελίδες 1950» των Αρ. Ν. Δελή και Δ. Π. Μαντζουράνη εξωραΐζοντας τις καταστάσεις υπέρ της Δημοτικής Βιβλιοθήκης Μυτιλήνης και δικαιολογώντας τον διαμελισμό Βιβλιοθήκης και Αρχείου του Δ.Ν. Βερναρδάκη:
«Όταν έφυγαν οι Γερμανοί, και επεβλήθηκε πέρα-πέρα στο νησί μας το Ε.Α.Μ., ο πρώτος Εαμικός Δήμαρχος με διαταγή ανάθεσε σε τριμελή Επιτροπή την εντολή να παραλάβη από το Γυμνάσιο τα βιβλία τού αειμνήστου Δημ. Ν. Βερναρδάκη, που έμεναν εκεί παραμελημένα από το 1912, και ήταν φανερό και γνωστό, πως είχαν υποστεί σημαντική φθορά, αφού το Γυμνάσιο χρησιμοποιήθηκε αλληλοδιάδοχα σαν προσφυγικός συνοικισμός, στρατώνας και νοσοκομείο.
Κατά την παραλαβή των βιβλίων διαπιστώθηκε ότι από τρεις κάσες ανοιχτές έλειπαν πολλά βιβλία. Η επιτροπή μετάφερε σε κοντινή προς το Γυμνάσιο αίθουσα τις 20 περίπου κάσες, και κατάγραψε και σφράγισε όλα τα βιβλία, ακόμα και τις παλιές εφημερίδες που βρέθηκαν. Σε λίγο αποκαταστήθηκαν οι νόμιμες αρχές, και ο ΕΛΑΣ που διαλύετο, παράδωκε στο Δήμο το κτίριο, όπου στεγάζεται σήμερα η Βιβλιοθήκη, το οποίο χρησιμοποιούσε ως Λέσχη των αξιωματικών του, διαδεχθείς τους Γερμανούς που το είχανε κάνει κρατητήριο.
Ο Δήμος το παράδωσε στην Επιτροπή της Βιβλιοθήκης, η οποία και μετάφερε σ’ αυτό τα βιβλία του Βερναρδάκη, και όσα είχαν αγοραστεί έως τότε» (Λεσβιακές Σελίδες, Αρ. Δελή/Δ. Π. Μαντζουράνη, 1950, σελ. 213).
Η παραπάνω διατύπωση του Βαρελτζίδη δεν μπορεί να αποκρύψει τον κύριο λόγο της μεταφοράς μέρους της Συλλογής του Δ. Βερναρδάκη στο κτίριο της μετέπειτα Βιβλιοθήκης, που δεν είναι άλλος από την ίδρυση της Δημοτικής Βιβλιοθήκης Μυτιλήνης, με πνευματικό υπόβαθρο το μέρος των βιβλίων και του Αρχείου του Δ. Ν. Βερναρδάκη που είχαν μεταφερθεί από το Γυμνάσιο.
Στη στήλη των Δωρητών της Δημόσιας Κεντρικής Βιβλιοθήκης Μυτιλήνης, ο Δ.Ν. Βερναρδάκης εξακολουθεί να φέρεται ως «Δωρητής». Πώς όμως θα μπορούσε ο Δ. Ν. Βερναρδάκης να είναι δωρητής, όταν πέθανε το 1907 και η Βιβλιοθήκη της Μυτιλήνης ιδρύθηκε το 1945; Ποιος «εδώρησε» μέγα μέρος των βιβλίων και του Αρχείου του Δ. Ν. Βερναρδάκη στη Βιβλιοθήκη Μυτιλήνης; Στη Βικιπαίδεια αναφέρεται στο λήμμα «Δημόσια Κεντρική Βιβλιοθήκη Μυτιλήνης»:
«Η Βιβλιοθήκη του Δ. Βερναρδάκη είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με την ίδρυση Δημόσιας Βιβλιοθήκης στο νησί. Επί σχεδόν μισό αιώνα, κυρίως λόγω κληρονομικών ζητημάτων, τα μοναδικής αξίας βιβλία του παρέμεναν κλεισμένα στο Γυμνάσιο Μυτιλήνης».
Και αυτή η διατύπωση στην Βικιπαίδεια, παρόλο που αναγνωρίζει την άρρηκτη σύνδεση της Βιβλιοθήκης του Βερναρδάκη με την ίδρυση της Δημόσιας Βιβλιοθήκης Μυτιλήνης, εμπεριέχει ορισμένα στοιχεία τα οποία προβληματίζουν…Το Γυμνάσιο Μυτιλήνης μαζί με τα Φιλανθρωπικά Καταστήματα Μυτιλήνης αποτελούσαν την εποχή που έγινε η δωρεά του Ζάννου Σιφναίου ένα ενιαίο φορέα υπό την ονομασία «Φιλανθρωπικά και Εκπαιδευτικά Καταστήματα Μυτιλήνης». Κληρονομικά ζητήματα δεν έπαιξαν κάποιο ρόλο, αφού ο Σιφναίος εδώρησε στα Φιλανθρωπικά και Εκπαιδευτικά Καταστήματα Μυτιλήνης την Βιβλιοθήκη, καθώς και το Αρχείο του Βερναρδάκη που είχε αγοράσει νομίμως από την χήρα του Βερναρδάκη.
Όσον αφορά στα αποκτήματα της Βιβλιοθήκης Μυτιλήνης και την προσβασιμότητά τους μέσω του διαδικτύου, καθώς και το χρέος της γενέτειρας των Βερναρδάκηδων απέναντί τους, θα ήθελα να παραπέμψω στο παρατιθέμενο Σημείωμα του ομότιμου καθηγητή Αρχαίας Ελληνικής Φιλολογίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών και εκ μητρός Μυτιληνιού, κ. Γεωργίου Α. Χριστοδούλου.
Για το τι οφείλει η Μυτιληναϊκή κοινωνία στον Λέσβιο σοφό, το είχε ήδη διατυπώσει ο Ιωάννης Ολύμπιος πριν 85 χρόνια. Εδώ παραθέτω ένα συναφές απόσπασμα της ομιλίας μου στην Ημερίδα του Πανεπιστημίου Αθηνών (Τμήμα Θεατρικών Σπουδών), τον Οκτώβριο του 2007 (εκατονταετηρίδα από το θάνατο του Λέσβιου σοφού), με θέμα τη ζωή και το έργο του Δημ. Ν. Βερναρδάκη.
Ο πανηγυρικός του Ολυμπίου
«Πριν τελειώσω την ομιλία μου, θα ήθελα να αναφερθώ στον πανηγυρικό λόγο του Ιωάννη Ολυμπίου στο φιλολογικό μνημόσυνο του Βερναρδάκη για την εκατονταετηρίδα από της γεννήσεώς του, με τίτλο «Ο βίος και το έργον του Δημητρίου Βερναρδάκη». Στον επίλογό του, που φέρει την ιδιαίτερη επιγραφή: «Προς Μυτιληναίους. Η παλαιά οφειλή», απευθύνεται ο Ολύμπιος στους συμπολίτες του με τα εξής λόγια:
«Μυτιληναίοι συμπολίται! Έχετε εδώ ένα των αριστέων του νεωτέρου Ελληνικού πνεύματος. Ποίον είναι το χρέος σας; Αναστήσατε τον ανδριάντα του ποιητού περίοπτον εν τη πλατεία του ανεγερθησομένου μεγαλοπρεπούς Θεάτρου. Σας βαρύνει η απότισις της ιεράς οφειλής την οποίαν οι αντιπρόσωποι του Μυτιληναϊκού Λαού ανέλαβον πανηγυρικώς προ μιάς ήδη γενεάς, ενώπιον των άλλων Ελλήνων, όπως παραδώσωσι το όνομα και την μνήμην του μεγάλου σοφού της Λέσβου εις τον θαυμασμόν των επερχομένων.
Είνε η μεγαλοφυεστέρα διάνοια της εποχής του μετά την ευκλεά και πολύμοχθον εθνικήν παλιγγενεσίαν.
Συστήσατε τον φερώνυμον Φιλολογικόν Σύλλογον. Προκηρύξατε άθλα και βραβεία διά την νεωτέραν γενεάν των Λεσβίων φιλολόγων, όσοι, εμπνεόμενοι εκ των συγγραφών του και των δραμάτων, θα ηδύναντο εναμίλλως νε εξεργασθώσι και τον πνευματικόν ανδριάντα του Βερναρδάκη.
Αναβιβάζετε εις επίσημον πανηγυρικήν διδασκαλίαν, κατά την έναρξιν εκάστης θεατρικής περιόδου, μίαν εκ των τραγωδιών του Βερναρδάκη – είνε, κατά τον χαρακτηρισμόν του Άγγλου δημοσιολόγου William Miller, ο επιφανέστατος των αντιπροσώπων της κλασικής Σχολής του αρχαίου δράματος – και στέφετε εκάστοτε διά των χειρών της παιδευομένης νεότητος τον ανδριάντα του ποιητού με την Λεσβιακήν δάφνην του “μουσηγέτου Απόλλωνος“».
Έκκληση και προτεινόμενες λύσεις
Πάνω από ένας αιώνας πέρασε από τότε και η πολύτιμη αυτή βιβλιοθήκη, καθώς και όλο το αρχείο εξακολουθούν να παραμένουν στην αφάνεια, πλήρως διασπασμένα ώστε σήμερα να αγνοείται στο σύνολο το περιεχόμενο αυτών, γεγονός που τα κατέστησε για ένα και πλέον αιώνα απρόσιτα τόσο σε επιστήμονες, σε πανεπιστημιακούς, σε ερευνητές αλλά και προπάντων στην πνευματική ζωή του τόπου. Κατ΄ αυτόν όμως τον τρόπο θίγεται ανεπανόρθωτα το πνευματικό έργο του Λέσβιου σοφού,
καθώς και η υστεροφημία του σε πολλά ιστορικά και φιλολογικά ζητήματα, γεγονός άκρως επικίνδυνο και για το ανέκδοτο έργο του, το οποίο, καθ΄ όλες τις ενδείξεις, έχει ήδη πέσει θύμα αισχρής καπηλείας.
Είναι πια ΝΤΡΟΠΗ.
Για τους λόγους αυτούς ΚΑΝΩ ΕΚΚΛΗΣΗ, εκατόν δώδεκα (112) χρόνια μετά το θάνατο του Δημητρίου Ν. Βερναρδάκη, να συναχθούν σε ένα μέρος όλα τα διασωθέντα κατάλοιπα των έργων του, π.χ. στην Δημόσια Κεντρική Βιβλιοθήκη Μυτιλήνης, και να αντιμετωπίζονται εφεξής ως ενιαία ολότητα. Από υποτιθέμενος δωρητής ο Δ. Ν. Βερναρδάκης θα μπορούσε να μετουσιωθεί σε ονοματοδότη της Δημόσιας Κεντρικής Βιλιοθήκης, κάτι που θα έπρεπε να είχε γίνει προ πολλού, αφού είναι πλέον κοινό μυστικό ότι με τα βιβλία και το αρχείο του Βερναρδάκη ιδρύθηκε η Δημόσια Κεντρική Βιβλιοθήκη Μυτιλήνης.
Η ύστατη αυτή έκκληση έχει ως αποδέκτες αφενός τους εμπλεκόμενους φορείς και αφετέρου την πνευματική και πολιτική ηγεσία του τόπου. Οι εμπλεκόμενοι φορείς (το πειραματικό Λύκειο και η Δημόσια Κεντρική Βιβλιοθήκη Μυτιλήνης) οφείλουν να αφήσουν τις όποιες τυχόν αντιδικίες μεταξύ τους στο θέμα αυτό και να συνεργασθούν. Λύσεις υπάρχουν, όχι μόνο όσον αφορά μια ειδική στέγαση της Βιβλιοθήκης και του Αρχείου του Δ. Ν. Βερναρδάκη (εδώ μπορεί να χρησιμοποιηθεί το κεντρικά προσβάσιμο αρχοντικό της Εβίτσας Νιάνια, έναντι ΕΛΤΑ, ιδιοκτησίας Φιλανθρωπικών Καταστημάτων – μια πρόταση του Σεβασμιωτάτου Μητροπολίτου Μυτιλήνης κ.κ. Ιακώβου), αλλά και το νομικό πλαίσιο που θα διασφαλίζει τον ιδιοκτησιακό χαρακτήρα των επιμέρους βιβλίων και χειρογράφων των εμπλεκόμενων φορέων (π.χ. με ένα μακροπρόθεσμο χρησιδάνειο για 50 χρόνια). Κατ’ αυτόν τον τρόπο δεν θίγονται πνευματικό έργο και υστεροφημία του Λέσβιου σοφού, κάτι, βέβαια, που θα πρέπει να οριστικοποιηθεί όταν γίνει η καταγραφή των βιβλίων και των χειρογράφων. Η επιφύλαξή μου αυτή εστιάζεται σε φήμες ότι ανέκδοτα έργα του Δημ. Ν. Βερναρδάκη, όπως το από φιλολογικής πλευράς ανεκτίμητης αξίας «Λεξικό της Δημοτικής», έχουν πέσει θύμα καπηλείας. Επίσης, οι πνευματικοί και πολιτικοί ταγοί του τόπου, καλούνται να παίξουν ένα ενεργό, διαμεσολαβητικό ρόλο, προκειμένου, με την ενιαία πλέον Συλλογή του Δημ. Ν. Βερναρδάκη, να αποκτήσει και η Μυτιλήνη Βιβλιοθήκη εφάμιλλη αυτής του Κοραή στη Χίο, όπου όχι μόνο τα βιβλία, αλλά και όλα τα χειρόγραφα και το έργο του Αδ. Κοραή διασώζονται ακέραια, προβάλλονται στο σύνολο και τη συνοχή τους και είναι προσβάσιμα στη διεθνή επιστημονική κοινότητα.
* O Παναγιώτης Δημ. Βερναρδάκης, εγγονός του Γρηγ. Ν. Βερναρδάκη (αδελφού του Δημ. Ν. Βερναρδάκη), είναι διπλ. οικονομολόγος του Πανεπιστημίου του Μάιντς (Mainz) και διδάκτωρ οικονομικών επιστημών του Πανεπιστημίου της Φρανκφούρτης (Frankfurt/M). Εκτός των οικονομικών ασχολείται και με φιλολογικά και ιστορικά θέματα. ([email protected])
