Της Ιωάννας Π. Γρηγοράκη*
Όλοι αγχωνόμαστε στην καθημερινή μας ζωή. Ωστόσο, οι κρίσεις πανικού χαρακτηρίζονται από υπερβολικό άγχος, το οποίο κάποιος μπορεί να παρερμηνεύσει σαν ένδειξη ότι θα πάθει έμφραγμα ή κάποιο άλλο ιατρικό πρόβλημα, ότι θα τρελαθεί, ή ότι θα χάσει τελείως τον έλεγχο. Κατά τη διάρκεια μίας κρίσης πανικού, το άτομο μπορεί να νιώσει δυσκολία στην αναπνοή, μυρμήγκιασμα, κοιλιακή ενόχληση, κουδούνισμα στα αυτιά, αίσθηση ότι θα πάθει κάτι κακό, τρέμουλο, ζαλάδα, αίσθημα πνιγμού, πόνο στο στήθος, εφίδρωση, και επιτάχυνση του καρδιακού ρυθμού. Πρέπει πρώτα μετά από επίσκεψη σε ιατρό να αποκλειστούν οι ιατρικές αιτίες για αυτά τα συμπτώματα, όπως υπερθυρεοειδισμός, εθισμός στην καφεΐνη, πρόπτωση μιτροειδούς βαλβίδας, ή άλλες αιτίες. Εφόσον έχουν αποκλειστεί οι ιατρικές αιτίες, είναι σημαντικό να ακολουθήσει αξιολόγηση από έναν εξειδικευμένο ψυχολόγο για να προσδιορίσει αν το άτομο πάσχει από “διαταραχή πανικού”.
Η διαταραχή πανικού συχνά ονομάζεται “ο φόβος για τον φόβο“, επειδή οι άνθρωποι που πάσχουν από αυτή τη διαταραχή φοβούνται τα συμπτώματα του φόβου (ή της κρίσης πανικού) και παρερμηνεύουν αυτά τα συμπτώματα θεωρώντας ότι σημαίνουν πως κάτι πάει λάθος με τους ίδιους. Ο φόβος φυσιολογικά συμβαίνει όταν βρισκόμαστε σε πραγματικό κίνδυνο και εξυπηρετεί σαν ένας συναγερμός ή σημάδι στον εγκέφαλό μας ότι είμαστε σε κίνδυνο, ώστε να προστατεύσουμε τους εαυτούς μας από αυτόν. Τα συμπτώματα του φόβου (επιτάχυνση του καρδιακού ρυθμού, δυσκολία αναπνοής κ.λπ.) υπάρχουν για να μας ενεργοποιήσουν είτε για να φύγουμε, είτε για να αντιμετωπίσουμε τον κίνδυνο (αυτό ονομάζεται η αντίδραση “πάλη ή φυγή“).
Για παράδειγμα, όταν βρισκόμαστε σε κίνδυνο, ο καρδιακός ρυθμός επιταχύνεται, ώστε η καρδιά να αντλήσει περισσότερο αίμα που μεταφέρει οξυγόνο. Το οξυγόνο μας δίνει περισσότερη ενέργεια για να τρέξουμε ή για να αντιμετωπίσουμε τον κίνδυνο. Αυτή είναι μία φυσιολογική αντίδραση σε έναν πραγματικό κίνδυνο, ή αυτό που ονομάζουμε “πραγματικό συναγερμό“.
Στην διαταραχή πανικού, το σώμα του ατόμου νομίζει ότι βρίσκεται σε κίνδυνο, ακόμα και αν δεν βρίσκεται σε πραγματικό κίνδυνο. Όταν προκαλείται φόβος σε απουσία κινδύνου, το ονομάζουμε “λάθος συναγερμό“. Είναι σαν να χτυπάει συνεγερμός για πυρκαγιά χωρίς να υπάρχει φωτιά. Με την πάροδο του χρόνου, αυτός ο λάθος συναγερμός γίνεται “μαθημένος συναγερμός“, που σημαίνει ότι το άτομο αρχίζει να φοβάται τα συμπτώματα του φόβου, τα οποία υπάρχουν για να το προστατεύουν από πραγματικούς κινδύνους, επειδή δεν καταλαβαίνει για ποιο λόγο βιώνει αυτά τα συμπτώματα. Αρχίζει να πιστεύει ότι το να πάθει μία κρίση πανικού είναι επικίνδυνο, που σημαίνει ότι κάτι πάει λάθος με εκείνο. Αλλά ξεκινώντας να βλέπει μία κρίση πανικού ως επικίνδυνη, διατηρεί την ενεργοποίηση περισσότερου φόβου ή περισσότερων κρίσεων πανικού στο μέλλον σαν έναν τρόπο αντιμετώπισης για αυτό που πιστεύει ότι είναι επικίνδυνο. Η ειρωνία στην διαταραχή πανικού είναι ότι το άτομο αρχίζει να φοβάται τα συμπτώματα που υπάρχουν για να το προστατεύσουν από έναν κίνδυνο. “Πιστεύοντας” ότι βρίσκεται σε κίνδυνο, συνεχίζει να αισθάνεται ολοένα και περισσότερο φόβο (είτε ολοένα και περισσότερες κρίσεις πανικού), γιατί κατά μία έννοια “δεν αναγνωρίζει” ότι φοβάται τα συμπτώματα του ίδιου του φόβου και ότι δεν υπάρχει πραγματικός κίνδυνος.
Δεδομένου ότι τα άτομα με διαταραχή πανικού πιστεύουν ότι οι κρίσεις πανικού είναι επικίνδυνες, αρχίζουν να ανησυχούν για το ενδεχόμενο να εμφανίσουν κρίσεις πανικού στο μέλλον. Επίσης, αρχίζουν να φοβούνται και να αποφεύγουν οτιδήποτε ομοιάζει με συμπτώματα πανικού (ζέστη, φυσική άσκηση, ηλιακό φως, συγκίνηση, θυμό, σεξουαλική διέγερση κ.λπ). Αρχίζουν να εστιάζουν σε εσωτερικές αισθήσεις, όπως “Η καρδιά μου πηγαίνει γρήγορα – Θα πάθω έμφραγμα”, ή “Αισθάνομαι αδύναμος και ζαλισμένος – Θα καταρρεύσω”.
Πολλοί άνθρωποι που έχουν διαταραχή πανικού βιώνουν επίσης “αγοραφοβία”. Τα άτομα με αγοραφοβία φοβούνται τα μέρη ή τις καταστάσεις από τα οποία η διαφυγή μπορεί να είναι δύσκολη αν πάθουν κρίση πανικού (π.χ. “Μπορεί να πάθω κρίση πανικού μέσα στο τρένο και να λιποθυμήσω μπροστά σε όλους”). Μπορεί να αποφεύγουν το να μένουν έξω μόνοι, το να είναι μόνοι στο σπίτι, σε πολυκαταστήματα, στο αεροπλάνο, στις γέφυρες, σε ύψη, σε τούνελ, σε ασανσέρ, στο αυτοκίνητο κ.ά. Φοβούνται ότι θα βιώσουν κρίση πανικού και, ως αποτέλεσμα, καταβάλλουν τεράστια προσπάθεια είτε για να αποφεύγουν αυτά τα μέρη ή καταστάσεις είτε για να δραπετεύουν από αυτά (π.χ. “Έχω την ανάγκη να φύγω από εδώ”). Στην πραγματικότητα, η αποφυγή και η απόδραση γίνονται οι κύριοι μηχανισμοί αντιμετώπισης για να διαχειρίζονται το άγχος. Όταν αυτές οι καταστάσεις δεν μπορούν να αποφευχθούν, τυπικά σκέπτονται ποικίλους τρόπους για να κάνουν τους εαυτούς τους να αισθάνονται “ασφαλείς” (π.χ. να έχουν πάντα μαζί τους ένα μπουκαλάκι νερό). Πολλοί άνθρωποι με διαταραχή πανικού και αγοραφοβία έχουν ένα “άτομο ασφαλείας”, κάποιος που τους συνοδεύει σε περίπτωση που αγχωθούν και χρειαστεί να αποδράσουν.
Ακόμα και αν η αποφυγή/δραπέτευση έχει οδηγήσει σε λιγότερες ή και καθόλου κρίσεις πανικού σε ένα μήνα, τα άτομα με διαταραχή πανικού και αγοραφοβία συνεχίζουν να ανησυχούν για την επόμενη κρίση. Ο κόσμος γίνεται ολοένα και μικρότερος λόγω της αποφυγής τους. Εξαιτίας αυτού του περιορισμού στις ζωές τους, κάποιοι γίνονται καταθλιπτικοί και χρονίως αγχώδεις, και αρχίζουν να “γιατρεύονται” με αλκοόλ ή Xanax. Παρ’ όλο που αυτές οι τακτικές τους ανακουφίζουν άμεσα από το άγχος, στην πραγματικότητα μακροπρόθεσμα ενισχύουν τις πεποιθήσεις τους ότι βρίσκονται σε κίνδυνο και χρειάζονται προστασία. Η θεραπεία σχεδιάζεται για να βοηθήσει στην “επανεκπαίδευση“ του εγκεφάλου για το ότι οι φοβογόνες καταστάσεις δεν είναι επικίνδυνες, ότι οι κρίσεις πανικού είναι αβλαβή συμπτώματα φόβου, και ότι οι συμπεριφορές ασφαλείας δεν είναι αναγκαίες.
Οι αιτίες
Παρ’ όλο που σε ένα χρόνο 30%-40% του γενικού πληθυσμού θα πάθει μία κρίση πανικού, οι περισσότεροι από αυτούς τους ανθρώπους δεν θα ερμηνεύσουν καταστροφικά τις κρίσεις πανικού και δεν θα πάθουν διαταραχή πανικού. Η διαταραχή πανικού και η αγοραφοβία συμβαίνει σε άτομα που φαίνεται να είναι ευπαθή. Η έρευνα δείχνει ότι είναι αποτέλεσμα συνδυασμού γονιδίων, ταμπεραμέντου, βιολογικών παραγόντων και ψυχολογικής ευπάθειας. Οι αγχώδεις άνθρωποι μπορεί να έχουν ταμπεραμέντο που τους κάνει περισσότερο ευάλωτους στο να εμφανίσουν διαταραχή πανικού. Η έρευνα, επίσης, δείχνει ότι το υπερβολικό άγχος μπορεί να είναι αποτέλεσμα πρώιμων εμπειριών της ζωής. Τα πρώιμα βιώματα που συνδέονται με την ανάπτυξη της διαταραχής πανικού περιλαμβάνουν αυτά που μαθαίνουν στα άτομα να αντιλαμβάνονται τον κόσμο σαν ένα επικίνδυνο μέρος και συγκεκριμένα να αντιλαμβάνονται τις εσωτερικές σωματικές αισθήσεις τους ως επιβλαβείς. Τα άτομα με διαταραχή πανικού τείνουν να εστιάζουν υπερβολικά στις σωματικές τους αισθήσεις και να αναπτύσσουν καταστροφικές ερμηνείες των αισθήσεών τους. Για παράδειγμα, μπορεί να εστιάσουν στον καρδιακό τους ρυθμό και να βγάλουν γρήγορα το συμπέρασμα ότι θα πάθουν έμφραγμα.
Πολλές καταστάσεις που ενεργοποιούν τον πανικό και την αγοραφοβία είναι, επίσης, καταστάσεις που παλιότερα στην εξελικτική μας ιστορία ήταν πραγματικά επικίνδυνες για τους προγόνους μας. Για παράδειγμα, το να παγιδευτεί κάποιος σε τούνελ μπορούσε να οδηγήσει σε ασφυξία, τα ύψη μπορεί να ήταν επικίνδυνα, σε ανοιχτά πεδία οι άνθρωποι ήταν πιο εκτεθειμένοι σε αρπακτικά ζώα, σε δημόσια μέρη οι πρόγονοί μας μπορεί να ερχόντουσαν σε επαφή με εχθρικούς αγνώστους. Επομένως, τώρα βλέπουμε πολλούς από τους αγοραφοβικούς φόβους σαν ενστικτώδεις φόβους. Ωστόσο, αυτές οι καταστάσεις δεν είναι επικίνδυνες σήμερα.
Αρχικές κρίσεις πανικού μπορούν, επίσης, να παρουσιαστούν σε άτομα που επηρεάζονται από στρεσογόνες καταστάσεις. Για παράδειγμα, το να φύγει κάποιος από το σπίτι του, διάλυση μίας σχέσης, χειρουργείο, καινούργιες ευθύνες, ή σωματική ασθένεια. Πολλοί άνθρωποι που έχουν διαταραχή πανικού και αγοραφοβία, επίσης, βιώνουν κατάθλιψη, εν μέρει ως αποτέλεσμα του αισθήματος της απώλειας ελέγχου και του αισθήματος ανασφάλειας για το πώς θα επιλύσουν τα προβλήματά τους.
Εσφαλμένες αντιλήψεις
Οι περισσότεροι άνθρωποι παρερμηνεύουν τα συμπτώματα πανικού σαν ένα σημάδι μίας επικίνδυνης ιατρικής κατάστασης, ή απώλειας ελέγχου. Μπορεί να πιστεύουν ότι πραγματικά μπορεί να πάθουν έμφραγμα ή σχιζοφρένεια, ότι μπορεί να χάσουν την επαφή τους με την πραγματικότητα, να λιποθυμήσουν, ή να πάθουν καρδιακή προσβολή, είτε ότι άλλα τρομακτικά πράγματα μπορεί να συμβούν. Τα άτομα με διαταραχή πανικού και αγοραφοβία ακόμη μπορεί να φοβούνται ότι οι κρίσεις πανικού που παρουσιάζουν είναι ένα σημάδι αδυναμίας ή ελαττωματικότητας, και ως αποτέλεσμα να γίνουν καταθλιπτικοί, εξαρτημένοι, και επικριτικοί απέναντι στον εαυτό τους.
Κάποιοι μπορεί, επίσης, λανθασμένα να πιστεύουν ότι οι κρίσεις πανικού είναι απλώς ένα σημάδι βαθύτερων προβλημάτων. Συχνά έχουν μη ρεαλιστικές πεποιθήσεις για το άγχος, όπως “Το άγχος είναι κακό”, και “Πρέπει αμέσως να αποβάλλω όλο το άγχος μου”. Άλλοι πιστεύουν ότι επειδή είχαν κρίσεις πανικού για πολλά χρόνια – και επειδή η παραδοσιακή θεραπεία δεν ήταν βοηθητική για αυτά τα προβλήματα – δεν θα μπορέσουν ποτέ να βελτιωθούν.
Η πληροφόρηση ότι η θεραπεία δείχνει εξαιρετικά αποτελέσματα για τη διαταραχή πανικού είναι κομβικό σημείο για να επιτύχει η θεραπεία. Η Γνωσιακή – Συμπεριφοριστική θεραπεία, με ή χωρίς φαρμακευτική αγωγή, είναι εξαιρετικά αποτελεσματική για την θεραπεία της διαταραχής πανικού και αγοραφοβίας. Αυτός ο τύπος θεραπείας βοηθάει τους θεραπευόμενους να διορθώσουν τους μύθους και τις παρανοήσεις για αυτές τις διαταραχές. Στόχος είναι να κατανοήσουν ότι έχουν μία ασθένεια που μπορεί να θεραπευτεί αποτελεσματικά χρησιμοποιώντας ψυχοθεραπευτικές τεχνικές χωρίς μακρόχρονη θεραπεία διερευνώντας τα παιδικά βιώματα.
Αποτελεσματικότητα θεραπείας
Ευτυχώς, υπάρχει ένας μεγάλος αριθμός μελετών που έχουν δείξει τα αποτελέσματα της γνωσιακής – συμπεριφοριστικής θεραπείας για τη διαταραχή πανικού και αγοραφοβία. Κατά την πορεία των συνεδριών, η αποτελεσματικότητα ποικίλλει από 85%-90%. Επίσης, αφού η θεραπεία διακοπεί, οι περισσότεροι θεραπευόμενοι που εξετάστηκαν ένα χρόνο μετά έχουν διατηρήσει τα αποτελέσματα.
Φάρμακα
Πολλά φάρμακα είναι χρήσιμα στη θεραπεία της διαταραχής πανικού και αγοραφοβίας. Αυτά περιλαμβάνουν διάφορα αντικαταθλιπτικά και αγχολυτικά. Βοηθούν στη μείωση των συμπτωμάτων, αλλά όταν διακοπεί η χρήση των φαρμάκων, τα συμπτώματα μπορεί να επιστρέψουν. Επομένως, ο συνδυασμός φαρμάκων και ψυχοθεραπείας έχει τα καλύτερα αποτελέσματα.
* Η Ιωάννα Π. Γρηγοράκη είναι πιστοποιημένη Ψυχοθεραπεύτρια Γνωσιακής Συμπεριφοράς-Προσέγγισης
