του Παράσχου Μανιάτη*
Η Ελλάδα αναδεικνύεται σε βασικό πυλώνα σταθερότητας και ενεργειακό κόμβο στη Νοτιοανατολική Ευρώπη και την Ανατολική Μεσόγειο. Τα τελευταία χρόνια, η χώρα έχει αναβαθμίσει τον γεωπολιτικό και ενεργειακό ρόλο της, συμβάλλοντας καθοριστικά στην ευρωπαϊκή ενεργειακή διαφοροποίηση και ασφάλεια. Από μια οικονομία που παραδοσιακά ήταν καθαρός εισαγωγέας ενέργειας, η Ελλάδα μεταμορφώνεται πλέον σε πάροχο ενέργειας και ενεργειακής ασφάλειας για τους γείτονές της και την Ευρώπη. Με νέες υποδομές, στρατηγικές συνεργασίες και έμφαση στις ανανεώσιμες πηγές, φιλοδοξεί να αποτελέσει θεμέλιο σταθερότητας σε μια ταραχώδη περιοχή.
Ρόλος στον κάθετο άξονα Βορρά-Νότου
Κεντρικό στοιχείο της νέας ενεργειακής στρατηγικής είναι ο ρόλος της Ελλάδας στον λεγόμενο κάθετο άξονα ή κάθετο διάδρομο φυσικού αερίου που συνδέει τον Νότο με τον Βορρά. Πρόκειται για μια πρωτοβουλία επτά χωρών (μεταξύ των οποίων η Ελλάδα, η Βουλγαρία, η Ρουμανία και η Ουκρανία) για τη δημιουργία διαδρόμου που θα μεταφέρει φυσικό αέριο από τη Μεσόγειο και την Ελλάδα προς την Κεντρική και Ανατολική Ευρώπη. Ήδη βρίσκονται σε εξέλιξη νέα έργα διασύνδεσης – από την Ελλάδα στη Βουλγαρία (Σιδηρόκαστρο) και από τη Βουλγαρία στη Ρουμανία (Kresna) – ώστε μέσα στο 2026 να καταστεί εφικτή η ροή σημαντικών ποσοτήτων αερίου από τον Νότο προς τον Βορρά. Ο διάδρομος αυτός θα διευκολύνει τις ροές φυσικού αερίου από τους τερματικούς σταθμούς της Ελλάδας προς τις χώρες της βορειοανατολικής Ευρώπης, υποστηρίζοντας την πλήρη διαφοροποίηση των πηγών εφοδιασμού τους και την ενεργειακή αυτονομία τους.
Για την Ελλάδα, ο κάθετος άξονας αναδεικνύει τον πρωταγωνιστικό ρόλο της στην ενεργειακή ασφάλεια της Ευρώπης. Όπως δήλωσε πρόσφατα ο αρμόδιος υπουργός, το γεγονός ότι «το φυσικό αέριο που ξεκινάει από τη χώρα μας θα φτάνει στην Κεντρική και Ανατολική Ευρώπη» προσδίδει τεράστια ενεργειακή αξία και υπογραμμίζει την Ελλάδα ως κομβικό παράγοντα ενεργειακής αυτονομίας και ασφάλειας. Παράλληλα, έχει και σημαντική γεωστρατηγική διάσταση, διότι δημιουργεί νέες “αρτηρίες” διασύνδεσης της χώρας με το ευρωπαϊκό δίκτυο, ενισχύοντας τη θέση της Ελλάδας στα Βαλκάνια και την ευρύτερη αγορά.
Βασικές ενεργειακές υποδομές: LNG, αγωγοί και EastMed
Τον ρόλο του κάθετου άξονα υποστηρίζει μια σειρά βασικών ενεργειακών έργων που ολοκληρώθηκαν πρόσφατα ή βρίσκονται σε εξέλιξη. Στο επίκεντρο βρίσκεται ο τομέας του υγροποιημένου φυσικού αερίου (LNG). Ο νέος πλωτός τερματικός σταθμός LNG στην Αλεξανδρούπολη (FSRU), που αναμένεται να λειτουργήσει στις αρχές του 2024, θα προσθέσει σημαντική δυναμικότητα εισαγωγής αερίου. Μαζί με τον υφιστάμενο σταθμό LNG της Ρεβυθούσας (κοντά στην Αθήνα), το FSRU θα επιτρέψει στην Ελλάδα να υποδέχεται μεγάλες ποσότητες LNG από τις διεθνείς αγορές και να τις διοχετεύει ξανά προς τους βόρειους γείτονες, ενισχύοντας την ενεργειακή ασφάλεια όλης της Νοτιοανατολικής Ευρώπης.
Κομβικός είναι και ο διασυνδετήριος αγωγός Ελλάδας-Βουλγαρίας (IGB), που εγκαινιάστηκε το 2022. Ο IGB συνδέει το ελληνικό σύστημα (Κομοτηνή) με το βουλγαρικό (Stara Zagora) και έχει δυναμικότητα μεταφοράς 3 δισ. κ.μ. ετησίως (με δυνατότητα επέκτασης στα 5 δισ.). Η λειτουργία του επέτρεψε στη Βουλγαρία – η οποία επί χρόνια εξαρτιόταν σχεδόν αποκλειστικά από το ρωσικό αέριο – να τροφοδοτείται μέσω Ελλάδας με φυσικό αέριο από το Αζερμπαϊτζάν (μέσω TAP) αλλά και με LNG. Ο αγωγός TAP (Trans Adriatic Pipeline), εξάλλου, από το τέλος του 2020 μεταφέρει 10 δισ. κ.μ. αζέρικου αερίου ετησίως διασχίζοντας την Ελλάδα προς την Ιταλία. Συνδυαστικά, αυτές οι υποδομές έχουν καταστήσει τη χώρα εξαγωγέα ενέργειας: Ενδεικτικά, πάνω από 17 δισ. κ.μ. φυσικού αερίου διοχετεύτηκαν από την Ελλάδα προς γειτονικά κράτη μέσα στο 2024.
Στον μακροπρόθεσμο σχεδιασμό ξεχωρίζει ο αγωγός EastMed, που θα μεταφέρει αέριο από τα κοιτάσματα του Ισραήλ και της Κύπρου στην Ευρώπη μέσω Ελλάδας. Αν και το φιλόδοξο αυτό έργο αντιμετώπισε προκλήσεις, πρόσφατες επαφές υψηλού επιπέδου έδειξαν ανανεωμένη δυναμική: Σε συνάντηση στην Αθήνα το φθινόπωρο του 2025, με τη συμμετοχή Ελλάδας, Κύπρου, Ισραήλ και ανώτερων Αμερικανών αξιωματούχων, οι ΗΠΑ για πρώτη φορά μετά από χρόνια εξέφρασαν ξεκάθαρη πολιτική υποστήριξη για τον EastMed. Η νέα γεωπολιτική συγκυρία – με αιχμή την απεξάρτηση της Ευρώπης από το ρωσικό αέριο – καθιστά την Ανατολική Μεσόγειο κρίσιμο κρίκο στον ενεργειακό σχεδιασμό. Οι Αμερικανοί πλέον στηρίζουν την υλοποίηση εναλλακτικών προμηθειών, συμπεριλαμβανομένου του LNG από τις ΗΠΑ αλλά και του αερίου της περιοχής μας, δίνοντας ώθηση στο έργο. Αν ευοδωθεί, ο EastMed θα ανοίξει έναν νέο διάδρομο μεγάλης κλίμακας για την τροφοδοσία της Ευρώπης με φυσικό αέριο, ενισχύοντας περαιτέρω τη διαφοροποίηση των πηγών της.
Άλμα στις Ανανεώσιμες Πηγές Ενέργειας
Παράλληλα, η Ελλάδα επενδύει δυναμικά στις Ανανεώσιμες Πηγές Ενέργειας (ΑΠΕ), ενισχύοντας το προφίλ της ως σύγχρονου ενεργειακού κόμβου. Τα τελευταία χρόνια σημειώθηκε ραγδαία ανάπτυξη αιολικών και φωτοβολταϊκών πάρκων, ανεβάζοντας τη συμμετοχή των ΑΠΕ στο ενεργειακό μείγμα. Σήμερα πάνω από το 50% της ηλεκτροπαραγωγής προέρχεται από ανανεώσιμες πηγές – ποσοστό που κατατάσσει τη χώρα στις πρώτες θέσεις παγκοσμίως ως προς τη διείσδυση πράσινης ενέργειας.
Ήδη από το 2019 αποφασίστηκε στρατηγικά η σταδιακή απομάκρυνση από τον λιγνίτη, για περιβαλλοντικούς και οικονομικούς λόγους, και παράλληλα δρομολογήθηκαν μεγάλης κλίμακας επενδύσεις σε ΑΠΕ. Επιπλέον, προωθούνται σημαντικά έργα διασυνδεσιμότητας: Σχεδιάζονται, για παράδειγμα, νέες ηλεκτρικές διασυνδέσεις με την Αίγυπτο και την Κύπρο, που θα επιτρέψουν τη μεταφορά καθαρής ενέργειας μεταξύ Ευρώπης και Ανατολικής Μεσογείου. Έτσι, η Ελλάδα όχι μόνο συμβάλλει στους κλιματικούς στόχους, αλλά και εδραιώνει τον ρόλο της ως εξαγωγέα ενέργειας στην ευρύτερη περιοχή.
Συνεισφορά στην ευρωπαϊκή ενεργειακή διαφοροποίηση
Οι κινήσεις αυτές εντάσσονται στην ευρύτερη προσπάθεια της Ευρώπης να διαφοροποιήσει τις πηγές και τις οδούς προμήθειας ενέργειας, μειώνοντας την εξάρτηση από τη Ρωσία. Η Ελλάδα έχει βρεθεί στην πρώτη γραμμή αυτής της προσπάθειας, προσφέροντας εναλλακτικές οδούς τροφοδοσίας: Μέσω του αγωγού TAP φέρνει το αέριο της Κασπίας στην καρδιά της Ευρώπης, ενώ με τους τερματικούς LNG και τις νέες διασυνδέσεις λειτουργεί ως κύρια πύλη εισόδου για το αμερικανικό LNG και άλλες διεθνείς προμήθειες.
Δεν είναι τυχαίο ότι οι ΗΠΑ χαρακτηρίζουν την Ελλάδα «κλειδί» για την ενεργειακή διαφοροποίηση της Ευρώπης, βλέποντάς την ως σημαντικό σημείο εισόδου που θα καλύψει τις ενεργειακές ανάγκες της ηπείρου. Η διαρκής ενίσχυση των ελληνικών υποδομών και η διασύνδεσή τους με τα ευρωπαϊκά δίκτυα υπηρετούν τον κοινό στόχο της ενεργειακής ασφάλειας.
Ως άμεσο αποτέλεσμα, η εξάρτηση της Ευρώπης από το ρωσικό αέριο μειώνεται, ενώ οι ροές από τον Νότο και μέσω LNG ενισχύονται. Το ελληνικό μοντέλο απέδειξε έμπρακτα ότι η διαφοροποίηση δεν είναι απλή θεωρία αλλά υλοποιήσιμη πράξη – κάτι που έχει αυξήσει την ανθεκτικότητα ολόκληρης της Ευρώπης απέναντι σε ενεργειακές κρίσεις.
Γεωπολιτικές συνεργασίες με ΗΠΑ, Ισραήλ, Κύπρο και Αίγυπτο
Παράλληλα, η Ελλάδα έχει εμβαθύνει μια σειρά γεωπολιτικών συνεργασιών που θωρακίζουν τον ρόλο της ως παράγοντα σταθερότητας. Στο επίκεντρο βρίσκεται η στρατηγική σχέση με τις Ηνωμένες Πολιτείες, η οποία βρίσκεται σε ιστορικά υψηλό επίπεδο. Η Ουάσιγκτον θεωρεί την Ελλάδα κρίσιμο εταίρο και «πυλώνα σταθερότητας» στην Ανατολική Μεσόγειο και τα Βαλκάνια, καθώς και βασική πύλη εισόδου για την ενεργειακή τροφοδοσία της Ευρώπης. Οι δύο χώρες συνεργάζονται στενά τόσο στην άμυνα όσο και στην ενέργεια. Ενδεικτικά, στο πλαίσιο του σχήματος 3+1 (Ελλάδα, Κύπρος, Ισραήλ συν ΗΠΑ) προωθούνται συμφωνίες που θα μειώσουν την ευρωπαϊκή εξάρτηση από το ρωσικό αέριο, στρέφοντας την Ευρώπη σε εναλλακτικές προμήθειες LNG μέσω Ελλάδας.
Εξίσου σημαντικές είναι και οι περιφερειακές συνεργασίες με χώρες-κλειδιά. Η τριμερής συμμαχία Ελλάδας-Κύπρου-Ισραήλ έχει εδραιωθεί τα τελευταία χρόνια, με έμφαση στην ενεργειακή συνεργασία (όπως ο σχεδιαζόμενος αγωγός EastMed και η ηλεκτρική διασύνδεση EuroAsia) και στον συντονισμό σε θέματα ασφάλειας. Παράλληλα, οι δεσμοί Ελλάδας-Αιγύπτου ενισχύθηκαν, με τις δύο χώρες να συνεργάζονται στενά στον ενεργειακό τομέα και να πραγματοποιούν τακτικές τριμερείς συνόδους κορυφής μαζί με την Κύπρο. Η δημιουργία του East Mediterranean Gas Forum (EMGF) με έδρα το Κάιρο – στο οποίο συμμετέχουν όλες οι προαναφερθείσες χώρες – θεσμοθέτησε αυτή την πολυμερή ενεργειακή σύμπραξη, ενισχύοντας τη σταθερότητα και την αμοιβαία ωφέλεια στην περιοχή.
Ελλάδα: Περιφερειακός κόμβος και σταθεροποιητής
Συνοψίζοντας, η Ελλάδα έχει καθιερωθεί ως περιφερειακός ενεργειακός κόμβος και παράγοντας σταθερότητας. Αξιοποιώντας τη γεωγραφική της θέση, τις υποδομές και την πολιτική της σταθερότητα, μετατρέπεται σε κρίσιμο δίαυλο ροής ενέργειας για τη ΝΑ Ευρώπη, ενώ παράλληλα λειτουργεί ως άγκυρα ασφάλειας σε μια εύθραυστη γειτονιά. Διεθνείς εταίροι αναγνωρίζουν πλέον αυτό τον ρόλο: Η Ελλάδα περιγράφεται ως «κλειδί» για την ενεργειακή στρατηγική της Ευρώπης και «πυλώνας σταθερότητας» στην περιοχή. Έχοντας μετατρέψει τις ενεργειακές προκλήσεις σε ευκαιρίες, η χώρα εισέρχεται σε μια νέα εποχή όπου αποτελεί πυρήνα θετικών εξελίξεων για τη Νοτιοανατολική Ευρώπη και την Ανατολική Μεσόγειο.
*Ο Παράσχος Μανιάτης είναι καθηγητής του Οικονομικού Πανεπιστημίου Αθηνών, κάτοχος 5 διδακτορικών διπλωμάτων από Σουηδικά και Αμερικανικά Πανεπιστήμια στους κλάδους: Logistics για Μηχανικούς, Μάνατζμεντ για Μηχανικούς, Οικονομικά & Χρηματοοικονομικά, Πολιτικές Επιστήμες & Δημόσιες Σχέσεις και Μαέστρος Μουσικής. Δίδαξε 41 χρόνια σε 9 δημόσια Πανεπιστήμια και 3 ιδιωτικά Πανεπιστήμια σε έξι χώρες
