Βρισκόμαστε σχεδόν στα μισά του Τριωδίου, με την Τσικνοπέμπτη να πλησιάζει, και όλους μας να μπαίνουμε λίγο-πολύ σε ρυθμούς καρναβαλιού. Έτσι, και αυτή την εβδομάδα, θα συνεχίσουμε την αναδρομή μας στα έθιμα του γνωστότερου Καρναβαλιού στην Λέσβο, εκείνου της Αγιάσου, που οι ρίζες του «χάνονται» στα βάθη των χρόνων της Τουρκοκρατίας. Φέτος το Αγιασώτικο Καρνβάλι επιστρέφει έπειτα από τρία χρόνια «παύσης» λόγω των περιοριστικών μέτρων της πανδημίας, όμως το πρόγραμμα των εκδηλώσεών του είναι πιο πλούσιο από ποτέ!
Οι δράσεις διοργανώνονται από τον Πολιτιστικό-Καρναβαλικό Σύλλογο Αγιάσου «Ο Σάτυρος», το Αναγνωστήριο Αγιάσου «Η Ανάπτυξη», την Κοινότητα Αγιάσου και την ΑΜΚΕ Visit Agiasos, ενώ στηρίζονται με χρηματοδότηση της Αντιδημαρχίας Πολιτισμού, καθώς και την Περιφέρεια Βορείου Αιγαίου.
Στο σημερινό Αφιέρωμα θα μας απασχολήσουν τα «αδιάντρουπα» τετράστιχα των καρναβαλιστών και οι «κουδουνάτοι πειρασμοί», οι «καρναβαλομαχίες» με τους ανταγωνιζόμενους να λένε στιχάκια μέχρι τελικής… πτώσης, καθώς και οι αλλαγές στους αυτοσχεδιασμούς που έφερε στο Καρναβάλι η νέα γενιά Καρναβαλιστών, από την απελευθέρωση του νησιού το 1912 και έπειτα.
Κουδουνάτοι Πειρασμοί
Την Καθαρή Δευτέρα οι ξενυχτισμένοι γλεντοκόποι έπαιρναν γύρο το χωριό, μουτζουρωμένοι με φούμο, μουτζούρα από τηγάνι, κνίκο, κλπ., με ρούχα παρδαλά κι αταίριαστα, με πρόσωπα παραμορφωμένα σε κωμικές και τραγικές φάτσες. Ώσπου να φτάσουν σε κουϊτούκι, τραγουδούσαν αδιάντρουπα τετράστιχα. Στο κουϊτούκι άρχιζε «του τρίψμου τ’ πιπιριού». Αρχινιστής πάλι ο καλλίφωνος ή ο αρχηγός της κάθε παρέας.
Τα «αδιάντρουπα», παραδοσιακά όλα σχεδόν, προσωποποιούν τα γεννητικά όργανα, τα βάζουν σε διάλογο, σε αμάχες και παλέματα. Κανένας, μήτε γυναίκα παντρεμένη ή λεύτερη, μήτε ακόμα και τα παιδιά, δεν σοκάρονταν, λες και τα τραγούδια αυτά τα καθαγίαζε το έθιμο και η παράδοση. Απ’ τα πιο ενδιαφέροντα παραδοσιακά έθιμα ήταν οι «κουδουνάτοι πειρασμοί». Με προβιές στο σώμα, κουδούνια στα χέρια και πόδια, πάνινα κέρατα στο κεφάλι και βοδινή ουρά στον πισινό ο αρσενικός και με μακριά άσπρη φούστα ο θηλυκός, χόρευαν αντικριστά.
Γύρω-γύρω οι άλλοι, που ήταν κι αυτοί το ίδιοι μασκαρεμένοι, συδαύλιζαν τον αγκρισμό του ζευγαριού ώσπου να φτάσει σε εκστασιασμό. Από τη στιγμή αυτή, ο χορός γίνεται ορμητικότερος, οι κινήσεις του ζευγαριού θυμίζουν σεξουαλική πράξη και τα μέλη του χορού είναι κι αυτά συνεπαρμένα από το ερωτικό μεθύσι. Απλοί άνθρωποι, δίχως να ξέρουν από μυθολογία, παράσταιναν τους σάτυρους και τις μαινάδες. Ο χορός αυτός εκφράζει το τελετουργικό της ερωτικής ένωσης των δύο φύλων με το ρυθμικό σκοπό που τραγουδούσαν τα καθαροδευτεριάτικα τραγούδια. Τα τραγούδια ήταν δίστιχα με θέμα σεξουαλικό.
Το πρώτο ρήγμα στην παράδοση
Από τα παλιά χρόνια, εκτός από τα καθιερωμένα στο τυπικό του καρναβαλιού, παρουσίαζαν δικής τους εμπνεύσεως παραστάσεις οι χωρατατζήδες του χωριού. Απ’ τους πιο χαρακτηριστικούς αυτούς τύπους, αναφέρουμε τον Προκόπη Καμπέρη (1880) και τον γιο του Θρασύβουλο Καμπέρη (1908) – αυτές είναι χρονολογίες εμφανίσεών τους – ανθρώπους με έμφυτο πνεύμα. Σύγχρονός τους ήταν και ο Νικόλας Χαλέλλης, ο δημιουργός της γέννας, που άφησε εποχή.
Οι εκδηλώσεις της Καθαρής Δευτέρας βαστούσαν όσο «αγάντερναν» (κρατούσαν, βαστούσαν) τα κότσια και τα κέφια των αγρυπνισμένων γλεντζέδων. Την εσπερινή ώρα καταλάγιαζε το χωριό και οι μουτζουρωμένοι «χαλιόνταν» (συμβολική λέξη που σημαίνει πως οι ιμτσούνις ήταν καλοί με το μασκάρεμα και τώρα που πετάνε τη μεταμφίεσή τους και ξαναγίνονται άνθρωποι, χαλιούνται).
Απ’ την απελευθέρωση του νησιού το 1912 και πέρα, η νεολαία στρατεύεται και κουβαλά νέες ιδέες. Στα 1914-1915 ο στρατηγός Ιωάννου οργανώνει τη Μεραρχία Αρχιπελάγους και τη στρατιωτική μπάντα με Λέσβιους μουσικούς και αρχιμουσικό τον Τατχατζή. Με το γύρισμα της χρονιάς ο Γιώργος Ματζουράνης, ο Εφές της Αγιάσου, έκανε το πρώτο ρήγμα στην παράδοση, διακωμωδώντας το σάλπισμα της μπάντας του Ιωάννου. Τη σάτιρα που απάγγειλε ο Ματζουράνης την είχε γράψει ίσως ο Παναγιώτης Καραφύλλης ή Πρίνος, που είναι ο παλιότερος στιχουργός της Αγιάσου. Το θέμα ήταν καθαρά αντιπολεμικό και προμήνυμα της αλλαγής στην παράδοση.
Το ρήγμα αυτό διευρύνθηκε με τους σύγχρονους του Ματζουράνη, Στρατή Τσαμπλάκο και Νικόλα Στεφανή, με στίχους άτεχνους, αλλά χαριτωμένους στην απλότητά τους. Η γλώσσα τους ήταν πατσάλι καθαρεύουσας και Αγιασώτικης ντοπιολαλιάς. Σύγχρονος των παραπάνω, ήταν και ο Γιώργης Σκλεπάρης, ο επονομαζόμενος «Θείος». Ένας πανέξυπνος τύπος, πολυδιαβασμένος, θυμόσοφος και ρέμπελος. Τα θέματά του πάντα για τον έρωτα και την ανέμελη ζωή. Παρέα με το «Θείο» έβγαινε κι ο Στρατής Σκλεπάρης ή Δοντάς και πολλές φορές οι δυο τους καταλήγανε σε διάλογο.
Αντικαρνάβαλος ή καρναβαλομαχία
Αγαπημένη συνήθεια των παλιών στιχουργών ήταν ο «αντικαρνάβαλος» ή «καρναβαλομαχία». Πάνω στα γαϊδουράκια τους συνήθως αντάμωναν έξω από τα κουϊτούκια ή άλλους δημόσιους χώρους και μονομαχούσαν, όχι με τα όπλα αλλά με τους στίχους τους. Ο καθένας έπαιζε το ρόλο του επιτιμητή για κάθε προσωπικό, οικογενειακό, επαγγελματικό ζήτημα του άλλου, ψεγάδιαζε τα κουσούρια και τις αδυναμίες του. Αυτός ο ανταγωνισμός συνεχίζονταν μέχρι τελικής πτώσεως, δηλαδή μέχρι ο ένας από τους δυο να εγκαταλείψει τη μάχη, υποκύπτοντας στα ειρωνικά, καυστικά, πικρόχολα σχόλια του αντιπάλου.
Καμιά φορά όμως το τέλος της μάχης εύρισκε τους αντιμαχόμενους συμφιλιωμένους και σαν να συμφωνούσαν ένα είδος ανακωχής, άφηναν στην άκρη τα τεφτέρια τους και αποζητούσαν την ευχαρίστησή τους στη μέθη του πιοτού και του γλεντιού.
*Το πλούσιο υλικό για το Αγιασιώτικο Καρναβάλι παρουσιάσαμε κατόπιν ευγενικής παραχώρησης του συγγραφέα, λαογράφου-ερευνητή του Αγιασιώτικου Καρναβαλιού και σατιρογράφου με καταγωγή από την Αγιάσο, Παναγιώτη Κουτσκουδή, τον οποίο και ευχαριστούμε θερμά. Του ευχόμαστε ολόψυχα καλή δύναμη στο σημαντικό έργο του.
