του Παράσχου Μανιάτη*
Κεντρικό ερώτημα: Πώς εξουσιοδοτείται μια χώρα να έχει πυρηνικά όπλα και μια άλλη να μην έχει; Και πώς εξουσιοδοτείται κάποιος που έχει, να απαγορεύει στον άλλον να αποκτήσει ή να καταστρέφει αυτά που ο άλλος έχει;
- Οι πρώτοι κατέχοντες: Η ιστορική προέλευση της πυρηνικής ελίτ
Δεν υπήρξε ποτέ μια επίσημη, δημοκρατική “εξουσιοδότηση” από κάποιον παγκόσμιο οργανισμό που να είπε “αυτές οι Χ χώρες μπορούν να έχουν πυρηνικά όπλα και οι άλλες όχι”. Η κατάσταση που περιγράφεται είναι το αποτέλεσμα μιας ιστορικής εξέλιξης και της δημιουργίας ενός συγκεκριμένου διεθνούς καθεστώτος.
Οι πρωτοπόροι: Οι πρώτες χώρες που ανέπτυξαν πυρηνικά όπλα το έκαναν κατά τη διάρκεια ή αμέσως μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο και στις αρχές του Ψυχρού Πολέμου:
- Ηνωμένες Πολιτείες (1945): Οι πρώτες και οι μόνες που τα χρησιμοποίησαν σε πόλεμο.
- Σοβιετική Ένωση (1949, νυν Ρωσία): Ως απάντηση στις ΗΠΑ, πυροδότησε την κούρσα των εξοπλισμών.
- Ηνωμένο Βασίλειο (1952): Στενός σύμμαχος των ΗΠΑ.
- Γαλλία (1960): Επεδίωξε ανεξάρτητη πυρηνική αποτροπή.
- Κίνα (1964): Επεδίωξε πυρηνικά όπλα για λόγους κύρους και ασφάλειας.
Αυτές οι πέντε χώρες είναι και τα πέντε μόνιμα μέλη του Συμβουλίου Ασφαλείας του ΟΗΕ.
- Η Συνθήκη για τη Μη Διάδοση των Πυρηνικών Όπλων (NPT – Non-Proliferation Treaty)
Το 1968, εν μέσω ανησυχιών για την ανεξέλεγκτη διάδοση των πυρηνικών όπλων (μετά την Κρίση των Πυραύλων της Κούβας το 1962 να αποτελεί κομβικό σημείο), υπογράφηκε η NPT, η οποία τέθηκε σε ισχύ το 1970. Η NPT αποτελεί τον ακρογωνιαίο λίθο του παγκόσμιου καθεστώτος μη διάδοσης.
Ο “Μεγάλος Συμβιβασμός” της NPT:
- Πυρηνικές Δυνάμεις (Nuclear Weapon States – NWS): Οι πέντε χώρες που είχαν ήδη δοκιμάσει πυρηνικά όπλα πριν την 1η Ιανουαρίου 1967 (ΗΠΑ, Ρωσία, ΗΒ, Γαλλία, Κίνα) αναγνωρίστηκαν ως τέτοιες. Δεσμεύτηκαν να μην μεταφέρουν πυρηνικά όπλα ή τεχνολογία σε άλλες χώρες και να επιδιώξουν τον πυρηνικό αφοπλισμό “καλή τη πίστει” (Άρθρο VI).
- Μη Πυρηνικές Δυνάμεις (Non-Nuclear Weapon States – NNWS): Όλες οι άλλες χώρες που προσχώρησαν στη συνθήκη δεσμεύτηκαν να μην αναπτύξουν ή αποκτήσουν πυρηνικά όπλα.
- Δικαίωμα στην ειρηνική χρήση: Όλες οι χώρες έχουν το αναφαίρετο δικαίωμα στην έρευνα, ανάπτυξη και χρήση της πυρηνικής ενέργειας για ειρηνικούς σκοπούς, υπό την εποπτεία του Διεθνούς Οργανισμού Ατομικής Ενέργειας (ΔΟΑΕ – IAEA).
Άρα, η “εξουσιοδότηση” για τις πέντε αυτές χώρες πηγάζει από το γεγονός ότι ήδη είχαν πυρηνικά όπλα όταν διαμορφώθηκε το διεθνές νομικό πλαίσιο. Η NPT ουσιαστικά πάγωσε την κατάσταση ως είχε.
- Οι Χώρες Εκτός NPT ή που Αποχώρησαν
Υπάρχουν και άλλες χώρες που έχουν αναπτύξει πυρηνικά όπλα, οι οποίες δεν εντάσσονται στο παραπάνω πλαίσιο των “επίσημα αναγνωρισμένων” πυρηνικών δυνάμεων από την NPT:
- Ινδία (1974, 1998): Δεν υπέγραψε ποτέ την NPT, θεωρώντας την άνιση. Ανέπτυξε πυρηνικά όπλα κυρίως λόγω ανησυχιών για την Κίνα και το Πακιστάν.
- Πακιστάν (1998): Δεν υπέγραψε ποτέ την NPT. Ανέπτυξε πυρηνικά όπλα ως απάντηση στην Ινδία.
- Βόρεια Κορέα (από το 2006): Προσχώρησε στην NPT αλλά αποχώρησε το 2003 και στη συνέχεια ανέπτυξε και δοκίμασε πυρηνικά όπλα.
- Ισραήλ: Δεν έχει υπογράψει την NPT και διατηρεί μια πολιτική “πυρηνικής αμφισημίας” (nuclear ambiguity). Δηλαδή, δεν επιβεβαιώνει, ούτε διαψεύδει την κατοχή πυρηνικών όπλων, αν και είναι ευρέως αποδεκτό ότι διαθέτει σημαντικό πυρηνικό οπλοστάσιο από τη δεκαετία του 1960 ή 1970.
Έτσι, ο αριθμός των χωρών που διαθέτουν πυρηνικά όπλα (είτε αναγνωρισμένα από την NPT, είτε όχι) φτάνει τις 9.
- Γιατί οι “κατέχοντες” δεν θέλουν άλλους να αποκτήσουν;
Εδώ έρχεται το κρίσιμο σημείο της ερώτησης και η αίσθηση της υποκρισίας:
- Διατήρηση του Status Quo και της ισορροπίας δυνάμεων: Οι υπάρχουσες πυρηνικές δυνάμεις (ειδικά οι “μεγάλες”) θέλουν να διατηρήσουν τη στρατηγική τους υπεροχή και την υπάρχουσα παγκόσμια τάξη πραγμάτων. Η είσοδος νέων παικτών στο “πυρηνικό κλαμπ” αλλάζει τις ισορροπίες και αυξάνει την αβεβαιότητα.
- Φόβος διάδοσης (Proliferation): Η απόκτηση πυρηνικών όπλων από μια νέα χώρα μπορεί να πυροδοτήσει μια αλυσιδωτή αντίδραση (domino effect) στην περιοχή της, καθώς γειτονικές χώρες μπορεί να αισθανθούν πίεση να αναπτύξουν και αυτές πυρηνικά για την ασφάλειά τους. Αυτό αυξάνει εκθετικά τον κίνδυνο.
- Κίνδυνος ατυχήματος ή εσφαλμένου υπολογισμού: Όσο περισσότερες χώρες διαθέτουν πυρηνικά, τόσο αυξάνεται ο στατιστικός κίνδυνος ατυχήματος, μη εξουσιοδοτημένης χρήσης ή χρήσης λόγω εσφαλμένου υπολογισμού σε μια κρίση.
- Κίνδυνος να πέσουν σε “λάθος χέρια”: Υπάρχει ο φόβος ότι πυρηνικά όπλα ή υλικά θα μπορούσαν να πέσουν στα χέρια ασταθών καθεστώτων ή, ακόμα χειρότερα, τρομοκρατικών οργανώσεων.
- Υποβάθμιση του καθεστώτος της NPT: Κάθε νέα χώρα που αποκτά πυρηνικά όπλα υπονομεύει την αξιοπιστία και την αποτελεσματικότητα της NPT.
- Εθνικά συμφέροντα και περιφερειακές αντιπαλότητες: Αυτό είναι ιδιαίτερα εμφανές στην περίπτωση Ισραήλ-Ιράν.
- Οι πυρηνικά ανεπτυγμένες χώρες συχνά θεωρούν ότι τα λιγότερο ανεπτυγμένα κράτη ενδέχεται να κάνουν παράλογη ή λανθασμένη χρήση των πυρηνικών όπλων.
- Το παράδειγμα Ισραήλ – Ιράν
Αυτό είναι ένα εξαιρετικό παράδειγμα που αναδεικνύει όλες τις πτυχές του προβλήματος:
- Ισραήλ: Όπως αναφέρθηκε, το Ισραήλ θεωρείται ότι διαθέτει πυρηνικά όπλα εδώ και δεκαετίες, εκτός του πλαισίου της NPT. Τα βλέπει ως την απόλυτη εγγύηση για την επιβίωσή του σε μια εχθρική περιοχή. Η πολιτική της “αμφισημίας” του επιτρέπει να διατηρεί την αποτροπή χωρίς να προκαλεί άμεσες διεθνείς αντιδράσεις ή κυρώσεις που θα συνεπαγόταν μια επίσημη παραδοχή.
- Ιράν: Το Ιράν είναι μέλος της NPT και επιμένει ότι το πυρηνικό του πρόγραμμα είναι αποκλειστικά για ειρηνικούς σκοπούς (παραγωγή ενέργειας). Ωστόσο, η διεθνής κοινότητα (και ειδικά το Ισραήλ και δυτικές δυνάμεις) είναι καχύποπτη λόγω:
- Της μυστικότητας με την οποία αναπτύχθηκε αρχικά το πρόγραμμα.
- Της μη πλήρους συνεργασίας με τον ΔΟΑΕ κατά περιόδους.
- Της επιθετικής ρητορικής του Ιράν έναντι του Ισραήλ.
- Του ότι η τεχνολογία εμπλουτισμού ουρανίου μπορεί να χρησιμοποιηθεί τόσο για ειρηνικούς σκοπούς όσο και για την παραγωγή υλικού για πυρηνικά όπλα.
- Η θέση του Ισραήλ (και άλλων): Το Ισραήλ θεωρεί ένα πυρηνικά εξοπλισμένο Ιράν ως υπαρξιακή απειλή. Πιστεύει ότι το Ιράν δεν θα δίσταζε να χρησιμοποιήσει τέτοια όπλα ή να τα δώσει σε συμμαχικές του ομάδες. Επίσης, η απόκτηση πυρηνικών από το Ιράν θα μπορούσε να ωθήσει και άλλες χώρες της Μέσης Ανατολής (π.χ. Σαουδική Αραβία, Τουρκία, Αίγυπτος) να ακολουθήσουν, οδηγώντας σε μια εξαιρετικά επικίνδυνη κούρσα εξοπλισμών.
- Η κατηγορία της υποκρισίας: Το Ιράν και άλλες χώρες επισημαίνουν την “υποκρισία” του Ισραήλ και της Δύσης. Πώς μπορεί μια χώρα που (θεωρείται ότι) κατέχει παράνομα πυρηνικά όπλα να εμποδίζει μια άλλη να αναπτύξει έστω και ειρηνικό πυρηνικό πρόγραμμα υπό τους όρους της NPT; Αυτή η αίσθηση “δύο μέτρων και δύο σταθμών” τροφοδοτεί την ένταση και την επιθυμία ορισμένων κρατών να αποκτήσουν δικές τους πυρηνικές δυνατότητες ως αντιστάθμισμα.
Συμπέρασμα
Η κατάσταση με τα πυρηνικά όπλα είναι ένα κληροδότημα της ιστορίας και των δυναμικών ισχύος του 20ού αιώνα. Η NPT προσπάθησε να βάλει μια τάξη, αλλά στην πράξη παγίωσε μια «πυρηνική ελίτ» κρατών και κατέστησε την πρόσβαση σε πυρηνικά όπλα ζήτημα προνομίου και γεωπολιτικής θέσης, παρά καθολικού κανόνα.
Ιδιαίτερα το Άρθρο VI, που δεσμεύει τις πυρηνικές δυνάμεις να επιδιώξουν τον αφοπλισμό «καλή τη πίστει», έχει δεχτεί σοβαρή κριτική για τη συστηματική του παραβίαση. Παρά τις δεκαετίες που έχουν περάσει, καμία από τις πέντε αναγνωρισμένες δυνάμεις δεν έχει κάνει ουσιαστικά βήματα προς την πλήρη αποπυρηνικοποίηση. Αντιθέτως, οι περισσότερες επενδύουν εκ νέου στον εκσυγχρονισμό των οπλοστασίων τους. Αυτή η αποτυχία υπονομεύει τη νομιμοποίηση της συνθήκης και ενισχύει το επιχείρημα χωρών που κατηγορούν τις «κατέχουσες» για υποκρισία και μονομερή προνόμια.
Μέσα σε αυτό το πλαίσιο γεννήθηκε και η Συνθήκη για την Απαγόρευση των Πυρηνικών Όπλων (TPNW), που υιοθετήθηκε από τη Γενική Συνέλευση του ΟΗΕ το 2017. Η TPNW εκφράζει τη συλλογική δυσαρέσκεια πολλών χωρών απέναντι στο status quo, απαγορεύοντας πλήρως την ανάπτυξη, κατοχή, χρήση ή απειλή χρήσης πυρηνικών όπλων. Παρόλο που οι πυρηνικές δυνάμεις και τα περισσότερα μέλη του ΝΑΤΟ αρνήθηκαν να την υπογράψουν, η ύπαρξή της καταδεικνύει μια αυξανόμενη διεθνή τάση προς την απονομιμοποίηση των πυρηνικών όπλων ως αποδεκτών μέσων ασφάλειας.
Συνεπώς, η διατήρηση του υφιστάμενου καθεστώτος δεν μπορεί να θεωρηθεί σταθερή λύση. Η θεσμική αδράνεια των πυρηνικών δυνάμεων, σε συνδυασμό με την αυξανόμενη παγκόσμια απογοήτευση, εγείρει το ερώτημα: Μήπως τελικά η «πυρηνική ειρήνη» δεν είναι βιώσιμη χωρίς πραγματική δέσμευση για δικαιοσύνη;
*Ο Παράσχος Μανιάτης είναι καθηγητής του Οικονομικού Πανεπιστημίου Αθηνών, κάτοχος 5 διδακτορικών διπλωμάτων από Σουηδικά και Αμερικανικά Πανεπιστήμια στους κλάδους: Logistics για Μηχανικούς, Μάνατζμεντ για Μηχανικούς, Οικονομικά & Χρηματοοικονομικά, Πολιτικές Επιστήμες & Δημόσιες Σχέσεις και Μαέστρος Μουσικής. Δίδαξε 41 χρόνια σε 9 δημόσια Πανεπιστήμια και 3 ιδιωτικά Πανεπιστήμια ανά τον κόσμο
